Axel Feuss:
EXPERIMENT AND CERTAINTY IN THE WORK OF
OLAFUR ELIASSON


















(for German please scroll down)

การค้นคว้ากับความแน่ใจ คือศิลปะของ Olafur Eliasson (โอลาฟัวร์ เอเลียซอน)

Text: Dr. Axel Feuss แปล: ศิริวรรณ ผุงประเสริฐ



ภายในระยะเวลาเพียงแค่ 15 ปี Olafur Eliasson (โอลาฟัวร์ เอเลียซอน) ศิลปินชาวเดนมาร์กก็สามารถก้าวขึ้นเป็นศิลปินระดับแนวหน้าของวงการศิลปะร่วมสมัยได้ Eliasson เกิดที่กรุงโคเปนเฮเกน (Copenhagen)ในปี ค.ศ. 1967 พ่อแม่เป็นชาวไอซ์แลนด์ (Iceland) จึงไปเติบโตในประเทศไอซ์แลนด์ และที่เมืองท่าโฮล์เบค (Holbaek)ในประเทศเดนมาร์ก ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1989 ถึง 1995 เขาได้เข้าศึกษาณ สถาบันศิลปะ Royal Danish Academy of Fine Arts แห่งกรุงโคเปนเฮเกน ในปี ค.ศ. 1995 เขาได้ขยับขยายมีห้องทำงานศิลปะ (studio) ส่วนตัวที่กรุงเบอร์ลิน ซึ่งมีผู้ร่วมงานถึง 35 คน จึงเรียกได้ว่าเป็นสถาน ที่ผลิตผลงานศิลปะทิ่ยิ่งใหญ่ที่สุดในวงการศิลปะตะวันตก ส่วนปัจจุบันนี้ศิลปินและครอบครัวพำนักอยู่ที่กรุงโคเปนเฮเกน


ผลงาน "The Weather Project" ที่ Olafur Eliasson จัดวาง ณ Tate Modern แห่งกรุงลอนดอนในปี ค.ศ. 2003 สามารถดึงดูดผู้คนให้เข้ามาร่วมชมผลงานได้ถึง 2 ล้านคน แต่ผลงานที่มีชื่อเสียงที่สุดของเขาคือโครงการสำหรับสาธารณะชน "The New York City Waterfalls" ซึ่งจัดแสดงกันตั้งแต่เดือนมิถุนายนถึงเดือนตุลาคมในป��స�.ศ. 2008 และใช้เงินทุนในการสร้างผลงานมากมายมหาศาลถึง 15.5 ล้านดอลลาร์ ที่ได้มาจากกองทุนศิลปะเอกชน และมีการประเมินอย่างเป็นทางการว่า มีผู้มาเยี่ยมชมผลงานนี้ถึง 1.4 ล้านคน อีกทั้งยังเชื่อว่าผลงานชิ้นนี้สามารถทำรายได้ให้แก่นครนิวยอร์คถึง 69 ล้านดอลลาร์ (1) สำหรับตัวผลงาน ศิลปินได้เลือกจัดวางน้ำตกในโครงการนี้ถึงสี่แห่งด้วยกันคือ หน้าเกาะโกเวอร์เนอรส์ไอส์แลนด์ (Governors Island) สะพานบรูคลิน (Brooklyn Bridge) สะพานแมนแฮตตัน (Manhattan Bridge) และหน้าทางเดินเล่นของบรูคลิน (Brooklyn Promenade) โดยใช้โครงเหล็กและเครื่องปั้มน้ำสำหรับสูบน้ำให้มีความสูงระหว่าง 90 ถึง 120 ฟุต ซึ่งได้ตั้งเวลาเปิดเครื่องสูบน้ำสำหรับน้ำตกในช่วงบ่ายแก่ๆของทุกวัน และเชื่อกันว่าได้ใช้แต่เทคนิคก่อสร้างที่ไม่เป็นพิษภัยต่อสภาพแวดล้อมเท่านั้น (2) แต่กระนั้นก็ยังสร้างความเสียหายให้แก่สิ่งแวดล้อมจนได้ เนื่องมาจากน้ำทะเลที่พุ่งขึ้นสูงนั้น ได้สาดกระเซ็นไปถูกต้นไม้ ดอกไม้ที่อยู่ข้างทางและในสวนสาธารณะ และทำความเสียหายแก่พืชพันธ์ที่อยู่ในละแวกไกล้เคียง จนทำให้ต้องลดเวลาเปิดเครื่องสูบน้ำ จาก 101 ชั่วโมงต่อหนึ่งอาทิตย์ ให้เหลือเพียงครึ่งเดียว และในขณะเดียวกันต้องรดน้ำต้นไม้และดอกไม้เพิ่มขึ้น เพื่อชำระน้ำทะเลออก (3)

นิทรรศการต่อมาของ Olafur Eliasson ที่มีชื่อว่า "Take Your Time" นั้น เริ่มจัดแสดงมาตั้งแต่ San Francisco Museum of Modern Art ในปี ค.ศ. 2007 และมาสิ้นสุดลงที่ Museum of Modern Art ณ กรุงนิวยอร์คในปี ค.ศ. 2008 ต่อมาปีค.ศ. 2010 Eliasson ก็ได่นำผลงานที่มีชื่อว่า "Innen Stadt Außen" ("Inner City Out") มาแสดงที่หอศิลป์ Martin-Gropus-Bau แห่งกรุงเบอร์ลิน และนับเป็นครั้งแรกที่เขาแสดงนิทรรศการเดี่ยวในประเทศเยอรมันนี Olafur Eliasson เป็นอาจารย์สอนที่มหาวิทยาลัยศิลปะแห่งกรุงเบอร์ลิน (Berlin University of the Arts) ตั้งแต่ปีค.ศ. 2008 และที่นั่นเขาก็ได้ก่อตั้งสถาบันทดลองใช้พื้นที่เพื่อการสร้างสรรค์ ซึ่งเป็นรายวิชาเสริม ที่เพิ่มเติมขึ้นจากวิชาหลักที่มหาวิทยาลัยศิลปะจัดให้มีการเรียนการสอนเป็นพื้นฐานอยู่แล้ว (4) นอกจากสูจิบัตรจากนิทรรศการต่างๆที่เขาเคยแสดงนานาประเทศมาตั้งแต่ค.ศ. 1997 ก็ยังมีหนังสื่อเกี่ยวกับผลงานจากสตูดิโอของศิลปินใน "Studio Olafur Eliasson" ของTaschen-Verlag ซึ่งพิมพ์จำหน่ายในปีค.ศ. 2008 ในหลายภาษา และมีขนาดใหญ่มโหฬารถึง 30 x 40 ซ.ม. มีความยาวรวมทั้งสิ้น 528 หน้า และมีน้ำหนักหลายกิโลกรัม จึงไม่เหมาะสำหรับวางบนหิ้งวางหนัง สือใดๆ (5) และทำให้เกิดคำถามขึ้นว่า ศิลปินมีโครงการนี้เพื่อจุดประสงค์ใด และเหตุใดนิทรรศการและผลงานจัดวางของเขาจึงต้องยิ่งใหญ่อลังการสำหรับสาธารณะชนเสมอ

แหล่งผลิตผลงานต่อมาของ Eliasson ที่เขาย้ายไปตั้งแต่ปีค.ศ. 2002 นั้นมีลักษณะเหมือนเป็นโกดังขนาดใหญ่ตั้งอยู่ที่ใจกลางกรุงเบอร์ลิน ไกล้ๆกับหอศิลป์ศิลปะร่วมสมัย "Hamburger Bahnhof - Museum für Gegenwartskunst" ซึ่งมีทั้งศิลปิน วิศวกร ช่างเทคนิค นักประวัติศาสตร์ศิลป์ และกลุ่มสถาปนิก 10 คนทำงานร่วมกัน และนอกจากจะเป็นทั้งโรงผลิตและสำนักงานแล้ว ก็ยังมีห้องทำงานของศิลปิน (studio) ตั้งอยู่ด้านบนของโกดังอีกห้องหนึ่ง ซึ่งใช้ สำหรับตั้งเครื่องวัดระยะของพื้นที่และเวลา ที่ใช้เป็นเครื่องทดลองเบี่ยงเบนแสง โดยใช้กระจกหรือแก้วปริซึม ที่มีรูปทรงและสีต่างๆ สร้างเป็นพื้นที่ส่วนหนึ่งให้มีลักษณะเหมือนด้านนอกของอาคาร เพื่อเป็นการทดลองจัดวางผลงาน ภายในห้องทำงานแห่งนี้ล้วนเต็มไปด้วยบรรยากาศของการทดลองจัดวาง และแทบไม่ต่างกันกับผลงานที่นำมาแสดงอย่างใด เพราะวัสดุที่เขาจัดวางส่วนใหญ่เป็นชิ้นส่วนต่างๆที่ได้มาจากการค้นคว้าในห้องทำงานของเขานั่นเอง (6)

จนกระทั่งปัจจุบันนี้ ผลงานของ Olafur Eliasson มักมาจากแนวคิดที่ซับซ้อนหลายขั้นตอน แต่ผลงานที่สาธารณะชนสนใจและประทับใจมากที่สุดคือ ผลงานที่เกี่ยวกับการก่อสร้าง ซึ่งมีการแปรสภาพปรากฏการณ์ของธรรมชาติต่างๆ เพื่อให้ผู้ชมหยั่งสัมผัส ตัวอย่างเช่น ผลงานจัดวาง "The Weather Project" ในปึ ค.ศ. 2003 ที่จัดแสดงไว้ณ Tate Modern แห่งกรุงลอนดอน ภายในผลงานประกอบไปด้วย หมอก ดวงอาทิตย์ที่ดูเหมือนลอยเด่นอยู่กลางห้อง และจินตนาการของผู้ชม ที่ได้มาจากปรากฏ การณ์ต่างๆภายในพื้นที่จัดวางอันเวิ้งว้าง โดยผนังด้านหลังของปลายห้องโถง มีหลอดไฟฟ้าสองร้อยดวงจัดวางเป็นรูปครึ่งวงกลมติดกับผนังด้านบนที่มีกระจกติดอยู่ และทำให้ไฟครึ่งวงกลมนั้นกลายเป็นดวงไฟวงกลมขนาดใหญ๋เหมือนดวงอาทิตย์ เมื่อผู้ชมเดินเข้าห้องแสดงงานก็จะเกิดจินตนาการขึ้น และเห็นดวงอาทิตย์ขนาดใหญ่ถูกหมอกจางๆ ปกคลุมไปทั่ว เมื่อผู้ชมนอนบนพื้นก็จะเห็นเพดานสูงถึง 60 เมตร อันเป็นภาพลวงตาที่เกิดจากภาพสะท้อนของกระจก แต่เมื่อผู้ชมเดินเข้าไกล้หรืออยู่ที่ชั้นบนของห้องโถงจัดวาง จึงจะเห็นรายละเอียดของโครงสร้างจากฉากจัดวางนี้ ซึ่งเป็นเจตจำนงค์ของศิลปินที่ต้องการให้ผู้ชมเห็นภาพลวงตาเหล่านั้น อันมีแนวคิดไกล้เคียงกับผลงานชื่อ "Double Sunset" ที่ศิลปินเคยจัดแสดงที่เมืองยูเทรกท์ (Utrecht) ประเทศเนเธอร์แลนด์ (Netherlands) ในปี ค.ศ. 1999 โดยใช้วัสดุแผ่นลูกฟูกทำจากโลหะสีเหลือง ซึ่งมีรูปทรงเป็นวงกลมที่มีเส้นผ่าศูนย์กลาง 38 เมตรไปติดตั้งบนหลังคาโรงงานอุตสาหกรรมแห่งหนึ่ง เมื่อถึงเวลาพลบค่ำแสงไฟจะสว่างกระจายทั่วไปทั่วเมือง เสมือนหนึ่งยังมีพระอาทิตย์อีกดวงหนึ่งในยามค่ำ เมื่อพระอาทิตย์จริงตกดินไปแล้ว


"The New York City Waterfalls" (2008) ก็จัดได้ว่าเป็นผลงานที่มีสาระเกี่ยวกับปรากฏการณ์ธรรม ชาติ เช่นเดียวกับผลงานที่ทำด้วยโครงวัสดุขนาดเล็กประกอบเป็นน้ำตก ซึ่งจัดแสดงที่หอศิลป์แห่งเมืองโคโลญ (Cologne) ในปีค.ศ. 1998 และมหกรรมงานแสดงศิลปะ Biennale ครั้งที่ 11 แห่งเมืองซิดนีย์ (Sydney) ประเทศออสเตรเลีย ในปีค.ศ. 2000 ณ เมืองกราซ (Graz) ประเทศออสเตรีย ในปีค.ศ. 2001 ที่ "Zentrum für Kunst und Medientechnologie" (ZKM) แห่ง Karlsruhe และ ปีค.ศ. 2004 หอศิลป์ที่ Aarhus ประเทศเดนมาร์ก (Denmark) ทั้งหมดนี้มีชื่อผลงานว่า "Waterfall" ซึ่ง Eliasson ได้จัดฉากน้ำท่วมที่มีทางน้ำยาวถึง 1.5 กิโลเมตร ในมหกรรมงานแสดงศิลปะ Biennale ครั้งที่ 2 แห่งเมือง Johannesburg และตั้งชื่อว่า "Erosion" อันเป็นทางน้ำท่วมที่ไหลผ่านภายในตัวเมือง และนำพาดินโคลน ใบไม้และขยะลอยตามน้ำมาด้วย ระหว่างค.ศ. 1998 ถึง 2001 Eliassonได้จัดฉากแม่น้ำ "Green River" แสดงที่เบรเมน (Bremen) ประเทศเยอรมันนี ตามด้วยเมืองโมสส์ (Moss) ในประเทศนอร์เวย์ (Norway) ที่ประเทศไอซ์แลนต์ (Iceland) ที่นครลอสแอนเจลิส (Los Angeles) ในประเทศสหรัฐอเมริกา ที่เมืองสตอกโฮล์ม (Stockholm) ประเทศสวีเดน และที่โตเกียว (Tokyo) ในประเทศญี่ปุ่น ให้ดูเหมือนเกิดภัยพิบัติจากธรรมชาติ โดยใส่สารเคมีอย่างหนึ่งที่ทำให้แม่น้ำจัดวางมีสีเขียว และทำให้ประชาชนทั่วไปเกิดอาการตื่นตะหนก วิพากษ์วิจารณ์ไปต่างๆนานา และในปีค.ศ. 1999 เขาก็จัดฉากแสดงปรากฏการณ์ธรรมชาติขึ้นอีกหนึ่ง คราวนี้เป็นพายุทราย ชื่อ "The Sandstorm Park" จัดแสดงที่ "MIT List Visual Arts Center" แห่งแคมบริดจ์ (Cambridge) แห่งสหรัฐอเมริกา และติดตามด้วยการใช้เครื่องทำพายุและหมอก สร้างลมพายุสลาตัน (tornado) ภายในหอศิลป์ “Galerie neugerriemschneider” ที่กรุงเบอร์ลิน โดยให้ชื่อผลงานว่า "The things that you don’t see that you don’t see" จากนั้นก็จัดแสดงผลงานที่ "Musée d’Art Moderne" แห่งกรุงปารีสในปี ค.ศ. 2002 และ "Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia" ที่กรุงมาดริด(Madrid) ประเทศเสปนในปีค.ศ. 2003 โดยนำหินภูเขาไฟจากประเทศไอซ์แลนด์ (Iceland) จำนวนหลายตันมาวางให้ผู้ชมสามารถเดินข้ามไปศึกษาดูได้ และแล้วปีค.ศ. 2005 Eliasson ก็ได้สร้างลำธารสายหนึ่งที่เมือง Zug ประเทศสวิสเซอร์ แลนด์ โดยจัดวางให้ลำธารสายนี้ไหลผ่านถนนและกำแพงเมืองมุ่งเข้าสู่ภายในหอศิลป์และออกมาบรรจบกับต้นลำธารอีกครั้งหนึ่ง ซึ่งศิลปินตั้งชื่อผลงานว่า "The Body as Brain"


Olafur Eliasson ได้ใช้วิธีการดังกล่าวปลุกจิตสำนึกของผู้ชม เพื่อให้พวกเขาสังเกตเห็นปรากฏ การณ์ประหลาดของธรรมชาติได้ดีขึ้น โดยจัดฉากให้ดูแปลกไปจากความเป็นจริงและนำมาแสดงในสถาน ที่ผิดแปลกจากความเคยชิน ซึ่งทำให้ผู้ชมตื่นตาตื่นใจกับการจัดวางแบบนี้ เพราะแรกเริ่มเดิมทีพวกเขาอาจมั่นใจว่าจะสามารถเข้าใจผลงานเหล่านี้ได้ แต่ก็เกิดอาการเอะใจขึ้นว่านี่คือพระอาทิตย์ตกดินหรือไม่ใช่กันแน่ ซึ่งแน่นอน ย่อมเกิดคำถามตามมาว่า แท้ที่จริงแล้ว พวกเขาตรึงใจกับความอลังการและความมโหฬารของผลงานจัดวางที่มีลักษณะเหมือนธรรมชาติตามนครหลวงต่างๆในโลกนี้มากกว่า หรือมีความประทับใจกับภาพพระอาทิตย์ตกดินบนฝั่งมหาสมุทรแอตแลนติกในประเทศโมร็อกโก (Morocco) ภาพพระอาทิตย์ตกดินที่ริมฝั่งแม่น้ำโขงที่เชียงคานในประเทศไทย หรือที่หลวงพระบางในประเทศลาว หรือมีความประทับใจจากการชมน้ำตกไนแอการา (Niagara Falls) ที่อยู่ระหว่างเขตแดนประเทศสหรัฐ อเมริกาและประเทศแคนาดามากกว่ากัน ทั้งๆที่การจัดวางจำลองธรรมชาติเหล่านี้มีราคาค่อนข้างแพงก็ตาม

ผลงานรูปทรงเรขาคณิตย์ต่างๆที่ Eliasson และทีมของเขาเคยทดลองสร้างสรรค์มา ต่างก็เป็นผลงานที่ทำให้พวกเราเกิดความมั่นใจได้ว่า ส่วนใหญ่พวกเราเคยรู้จักมันมาแล้ว แก่นแท้ของการทดลองนี้ก็คือ เพื่อรวบรวมหารูปทรงหน้าหลายเหลี่ยม ที่ Eliasson กับเพื่อนศิลปินและสถาปนิกชาวไอซ์แลนด์ Einar Thorstein เคยพัฒนาร่วมกันมาตั้งแต่ปีค.ศ. 1996 ซึ่งเป็นการค้นหาโครงสร้างของรูปทรงในมิติต่างๆ เช่น รูปทรงกลม รูปทรงผลึก รูปทรงหกเหลี่ยม และรูปทรงหลายเหลี่ยมที่มีหน้าตัดแบบเจียระไน ซึ่งศิลปินได้นำมาจัดแสดงนิทรรศการภายใต้ชื่อ "Model Room" ตั้งแต่ปีค.ศ. 2003 ซึ่งเมื่อดูเผินๆก็จะทำให้ระลึกถึงผลงานของศิลปินในสมัยฟื้นฟูศิลปวิทยา (Renaissance) คือผลงานค้นคว้าของชาวเวียนนา Wenzel Jamnitzer (ค.ศ.1508-1585) ผู้ทดลองหาค่าของพื้นที่สามมิติ (Stereometry) เช่นผลงาน "Perspectiva Corporum Regularium" ในปีค.ศ.1568 หรือผลงานทดลองหารูปทรงเหลี่ยมหลายหน้า (polyhedric) ของจิตรกรชั้นครูชาวอิตาเลี่ยนในยุคเดียวกัน และจนกระทั่งกลางคริสต์ศตวรรษที่ 17 ก็ยังมีช่างฝีมือชั้นเยี่ยมทั้งหลายผลิตผลงานเชิงหัตถศิลป์ในรูปแบบนี้ด้วยไม้หรืองาช้าง เพื่อให้เจ้าครองเมืองต่างๆในยุโรปตั้งแสดงตามห้องสะสมสมบัติล้ำค่า (7) แต่วิธีศึกษาค้นคว้าของ Eliasson นั้นแท้ที่จริงก็เป็นการสะท้อนค่าคติแบบ "หลังสมัยใหม่" (postmodernism) ที่เข้าใจว่าผลงานลักษณะเหล่านี้ได้สูญหายไปแล้ว ซึ่งจะหาดูได้จากผลงานของEliasson ไม่ว่าจะใช้วิธีการชมด้วยตาอย่างเดียว หรือจะเดินชมพื้นที่ ภายในของผลงานจัดวางต่างๆ ที่มีหน้าตัดแบบแก้วเจียระไนและใช้กระจกติด เช่นผลงาน "Your Now is my Surroundings" ในปีค.ศ. 2000 หรือที่ใช้กระจกเจียระไนสร้างเป็นอุโมงค์ทั้งอุโมงค์ ชื่อ "Your Spiral View" ของปี ค.ศ. 2002


ผลงานบางชุดของ Olafur Eliasson นั้นบ้างก็มีลักษณะเหมือนภาพคาไลโดสโคป (kaleidoscope) ทีศิลปินสร้างให้มีขนาดยาวถึง 7 เมตรและมีเส้นผ่าศูนย์กลางถึง 2เมตร แขวนแสดงกลางห้องภายใต้ชื่อ ผลงานว่า "Kaleidoscope" ในปี ค.ศ. 2001 อันเป็นสิ่งที่ประดิษฐ์กันมาตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 19 และยังหาซื้อได้ตามร้านค้าของระลึกทั่วไปในปัจจุบัน หรือผลงานที่มีโครงสร้างเหมือนลวดลายเจียระไน ชื่อ "Mikroskop" อันเป็นผลงานที่ Eliasson เคยจัดวางไปในปีค.ศ.2010 ที่หอศิลป์ "Martin-Gropius-Bau" ในกรุงเบอร์ลิน นั่นเป็นเพราะศิลปินต้องให้ผู้ชมตระหนักถึงการรับรู้ของมนุษย์เราว่า ที่จริงแล้วฐานของการรับรู้ของพวกเรานั้นมาจากการเห็นด้วยสายตาเท่านั้น ซึ่งพวกเราก็มีปฏิกิริยาตอบสนองผลงานเหล่านี้อย่างกระตือรือร้นทั่วไป และตื่นตาตื่นใจไปกับการมีส่วนร่วมกับผลงานเชิงสถาปัตยกรรมในยุค "หลังสมัยใหม่" (postmodernism) เหล่านี้ ซึ่งศิลปินได้สร้างให้มีลวดรายซ้ำเป็นจังหวะ (stereometrics) และมีโครงสร้างเป็นสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน (rhombus) และสามเหลี่ยมแบบพีระมิด (Pyramid) ขึ้นอีกครั้งหนึ่งในผลงาน "Flower Pavilion" ของปีค.ศ. 2003 ซึ่งเคยจัดแสดงที่สวนสาธารณะแห่งเมือง Shenzen ประเทศจีน และผลงานที่มีลักษณะเป็นโคมไฟที่มีรูปทรงเป็นเกลียวและรูปทรงกลม ซึ่งมีพื้นผิวเป็นรูป ทรงเหลี่ยมแบบเจียระไนที่แขวนในโรงละครอุปรากรที่สร้างใหม่ ณ กรุงโคเปนเฮเกน (Copenhagen) ชื่อ "Opera House Chandeliers" ค.ศ. 2004 หรือรูปทรงเหลี่ยมแบบขนมเปียกปูนขนาดมหึมา สร้างขึ้นจากกระจกที่ด้านหน้าอาคารของศูนย์แสดงคอนเสิร์ตและศูนย์ประชุม"Harpa Reykjavik" แห่งเมือง Reykjavik ประเทศไอซ์แลนด์ (Iceland) ที่จะเปิดเป็นทางการในเดือนสิงหาคม ศกนี้


ผลงานจัดวางต่างๆของ Eliasson ดูค่อนข้างง่ายเหมือนเด็กนักเรียนทดลองสร้าง ดังเช่นในผลงานที่ชื่อว่า "Tell Me About a Miracoulous Invention" ในปี ค.ศ. 1996 ที่ใช้ไฟแรงสูงส่องเป็นสีต่างๆประกอบกับแผ่นพลาสติกและกระจก ซึ่งมีลักษณะเดียวกับทฤษฏีของ Otto von Guericke (ค.ศ. 1602-1686) นักดาราศาสตร์ชาวเยอรมัน ที่ได้เขียนบันทึกไว้ในปี 1672 เกี่ยวกับการค้นพบปรากฏการณ์ของ "สีในร่มเงา" อันเป็นผลงานจัดวางด้วยวัสดุที่ทำจากแผ่นแก้วที่ด้านหลังนั้นส่องประกายแสงสีแดง เหลืองและน้ำเงิน ซึ่งแนวคิดส่วนหนึ่งได้หยิบยืมมาจาก Barnett Newman โดยตั้งชื่อผลงานว่า "Who is afraid" (9) ค.ศ. 2004 อันเป็นผลงานที่ไม่แสดงสิ่งใดเลย นอกจากฉายภาพที่ประกอบด้วยแม่สีทั้งสามสี ช่วงกลางว่างเป็นสีขาว ส่วนผลงานจัดวาง "Your Blue/Orange Afterimage Exposed" แสดงที่หอศิลป์ในนครโตเกียว (Tokyo) ในปีค.ศ. 2000 เป็นภาพฉายแสงรูปทรงสีเหลี่ยมจตุรัสทั้งสีส้มและสีน้ำเงินบนผนังเพียงแค่ 10 วินาที แต่หลังจากที่แสงสีเหลี่ยนจตุรัสนั้นดับลงแล้ว สีตรงข้ามก็ยังติดตาผู้ชมอยู่ อันเป็นปรากฏ การณ์ที่หาอ่านได้ทั่วไปในหนังสือวิชาการเด็ก ซึ่งไม่แตกต่างกันแต่อย่างใดกับผลงานชื่อ "Pedestrian Vibes Study" ในปีค.ศ.2004 ที่จับการเคลื่อนไหวของคนเดินข้างทางแต่ละตอนเป็นภาพถ่ายขาว-ดำต่อเนื่องรวมทั้งสิ้น 16 ภาพ และมีลักษณะทำนองเดียวกับภาพถ่ายของช่างภาพชาวอังกฤษ Eadweard Muybridge (10) (1830-1904) ได้เคยทดลองศึกษาไว้


ผลงานชุดต่อมาที่น่าสนใจคือการจัดวางเป็นกระโจม (pavilion) ที่มีโครงสร้างรูปทรงเชิงเรขา คณิต และเป็นผลงานที่สาธิตให้เห็นปรากฏการณ์ตามธรรมชาติในรูปแบบแปลกๆ เช่น "The Glacier House" ในปีค.ศ. 2005 ซึ่งมีความสูงถึง 5 เมตร และมีรูปร่างเป็นทรงกระบอกที่มีโครงสร้างเป็นวงเกลียว ซึ่งทำจากท่อเหล็กขนาดเล็ก เลียนแบบทัศนธาตุของน้ำแข็งตามธรรมชาติ เมื่ออากาศมีความเย็นถึง 0 องค์ศา น้ำก็จะพ่นออกมาจากระบบพ่นน้ำ กลายเป็นน้ำแข็งจับเกาะโครงเหล็กของกระโจมดูน่าอัศจรรย์ ผลงานอีกชิ้นหนึ่งเช่น "Fragant Tunnel" ในปีค.ศ. 2000 และ "Scent Tunnel" ในปี ค.ศ. 2004 ซึ่งใช้ท่อเหล็กขนาดเล็กเป็นโครงสร้างเช่นกัน เพื่อให้ไม้เลื้อยหรือไม้ประดับจัดวางเป็นรูปทรงเกลียววนรอบผู้ชม ซึ่งทำให้นึกถึงผลงานรูปแบบกระโจมของอาจารย์มณเฑียร บุญมา (พ.ศ. 2496-2543) ศิลปินร่วมสมัยชาวไทยที่มีชื่อโด่งดังไปทั่ว ทั้งในทวีปยุโรปและนานาชาติ เป็นผลงานจัดวางที่สร้างสรรค์ขึ้นตั้งแต่ปีค.ศ. 1992 ทั้งในบริเวณสวนสาธารณะและในหอศิลป์ ให้มีผนังห้องเป็นครึ่งวงกลม ที่ดูเสมือนหนึ่งอุ โมงค์หรือห้องวิปัสสนา ภายในมีต้นมะลิและพันธ์ไม้หอมอื่นๆส่งกลิ่นหอมตลบอบอวน เพื่อเป็นการสงบจิตในระหว่างวิปัสสนา บนผนังมีสมุนไพรติดอยู่ทั้วไป ผู้ชมสามารถหลบไปด้านหลังของกำแพงเชือกที่ทำจากใบสมุนไพร เพื่อหามุมสัมผัสกับบรรยากาศภายใน ก่อนเปิดจิตวิญญาณให้คอยรับเสียงและกลิ่นที่ให้ความรู้สึกสงบ (11) เช่นเดียวกับผลงาน "Quasi Brick Wall" ในปีค.ศ. 2002 ของ Eliasson ซึ่งใช้ดินเหนียวทำเป็นผนังประดับรอบนอกด้วยกระจก และมีลักษณะเหมือนผนังครึ่งวงกลมของอาจารย์มณเฑียร ที่นำเครื่องปั้นดินเผามาจัดวางซ้อนกันให้มีรูปทรงเหมือนระฆัง (12) และที่น่าประหลาดใจที่สุด คือผลงานที่มีชื่อว่า "Dream House" ในปีค.ศ. 2008 ของ Eliasson ที่มีโดมตั้งอยู่บนเสา และภายใต้เสาผู้ชมสามารถดูปรากฏการณ์ต่างๆได้ เช่นเดียวกับภาพร่างของอาจารย์มณเฑียรที่เคยร่างไว้ในปีค.ศ. 1998 ขณะที่ท่านกำลังได้ทุนการศึกษาที่สถาบันศิลปะ "Akademie Schloss Solitude" ณ เมือง Stuttgart ประเทศเยอรมันนี โดยมีรูปประติมากรรม 6 ชิ้นตั้งบนเสา ที่อาจารย์มณเฑียรออกแบบขึ้น ยามที่ผู้ชมยืนชมใต้รูปประติมา กรรมก็จะเห็นภายในมีแสงไฟส่องสะท้อนสู่ฝาห้องด้านบนเป็นรูปดาว (13) ซึ่งเทียบได้กับบรรยากาศภายในโบสถ์ของคริสตจักรนิกายโรมันคาธอลิก


แต่นั่นอาจเป็นการสรุปที่ง่ายเกินไป เพราะผลงานของ Eliasson มีเอกลักษณ์พิเศษต่างกันคือ มีความมโหฬารเทียบเท่าธรรมชาติจริง และเต็มไปด้วยมโนทัศน์ที่อลังการด้วยเช่นกัน อีกประการหนึ่งผลงานของ Eliasson มีลักษณะเหมือนสารานุกรมที่ให้ความรู้เรื่องของธรรมชาติเป็นเวลาหลายร้อยปี และมีวิธีจัดวางเชิงสถาปัตยกรรมที่สมบูรณ์แบบอย่างน่าทึ่ง อีกทั้งสะท้อนทัศนคติเชิงวิจารณ์และประสบ การณ์ของผู้ชม อันจะทำให้ผู้ชมเกิดความประทับใจ และเดินกลับบ้านอย่างภาคภูมิใจพร้อมทั้งมั่นใจว่า อันที่จริงพวกเขาก็เคยรู้เรื่องนี้กันอยู่แล้ว

(1) จากสำนักข่าวของผู้ว่านครนิวยอร์ค Michael R. Bloomberg วันที่ 21 ตุลาคม ค.ศ. 2008, www.nyc.gov

(2) Neue Zürcher Zeitung วันที่ 14 ตุลาคม ค.ศ. 2008, www.nzz.ch; The New York Times วันที่ 15มกราคม ค.ศ. 2008, www.nytimes.com

(3) http://www.nyfalls.com/nycwaterfalls2.html

(4) http://www.raumexperimente.net

(5) “Studio Olafur Eliasson”, An Encyclopedia, concept by Olafur Eliasson, edited by Anna Engberg-Pedersen ในภาษาอังกฤษ-เยอรมัน-ฝรั่งเศส หรือ อิตาเลียน-เสปญ-โปรตุเกส สำนักพิมพ์Taschen-Verlag, Hong Kong, Cologne 2008, ISBN 978 3 8228 4426 7. หนังสืออ้างอิงหาอ่านได้ที่หอสมุด มหาวิทยาลัยศิลปากร สาขาวังท่าพระ ชั้นล่าง, R N7053.O43 A4 2008. หรือที่ http://www.olafureliasson.net. ซึ่งเป็นแหล่งที่สามารถสั่งซื้อหนังสือที่เกี่ยวกับศิลปินได้ทุกเล่ม

(6) ข้อมูลต่างๆในสมัยของการทำงานร่วมกันระหว่าง Olafur Eliasson และ Philip Ursprung หาอ่านได้ที่ Studio Olafur Eliasson, Hong Kong, Cologne 2008, หน้า 20-31 แหล่งสั่งซื้อหนังสือหาดูได้ที่โฮมเพจของศิลปิน

(7) รูปทรงหลายเหลี่ยมซ้อนกันทำจากงาช้าง, ในภาษาเยอรมัน ประมาณทศวรรษที่ 1650, “Kunsthistorisches Museum” ที่กรุงเวียนนา; และสูจิบัตร “Zauber der Medusa, Europäische Manierismen”, Vienna 1987, หน้า 369, เรื่องเกี่ยวกับการค้นคว้ารูปทรงเรขาคณิตของสมัยฟื้นฟูศิลปวิทยา(Renaissance) หน้า 107, 214 f.

(8) บทสัมภาษณ์ Eliasson ตอน “Kaleidoscope” ในหนังสือ Studio Olafur Eliasson, Hong Kong, Cologne ค.ศ. 2008, หน้า 240

(9) Barnett Newman: Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue, 1969/70, สีน้ำมันบนผ้าใบ, ที่ “Nationalgalerie Berlin”

(10) Eadweard Muybridge: The Human Figure in Motion, Philadelphia 1901, และหาอ่านได้ที่http://de.wikipedia.org/wiki/Eadweard_Muybridge

(11) Montien Boonma: House of Hope, 1996/97, ผลงานจัดวาง, Dakis Joannu Collection, Centre for Contemporary Art, Athens ผลงานงานชิ้นนี้ได้จัดแสดงในปีค.ศ. 1997 ที่ Deitch Projects, New York, และที่ Global Vision, New Art from the 90s, Part III โดย Deste Foundation for Contemporary Art, Athens

(12) Montien Boonma: Lotus Sound, 1992, Terracotta, ทองคำเปลว, สมบัติของเอกชน กรุงเทพฯ และRock Bell Garden, 1993/95, Tachikawa Project, Tokyo

(13) Montien Boonma: Zodiac House (Das Haus der Sternzeichen), 1998, สมบัติของเอกชน กรุงเทพฯ เป็นภาพร่างก่อนสร้างผลงาน „Untitled Stars“ ในปีค.ศ.1998, เทคนิคผสมบนกระดาษ สมบัติของนิ่ม เครือแสง กรุงเทพฯ หาดูได้ในสูจิบัตรของนิทรรศการ Return Ticket: Thailand-Germany, Goethe-Institut, “Bangkok Art and Culture Centre” กรุงเทพฯ 2010, หน้า 63


EXPERIMENT UND GEWISSHEIT IM WERK VON
OLAFUR ELIASSON


Der Däne Olafur Eliasson wurde innerhalb der vergangenen fünfzehn Jahre zu einem Künstler der Superlative. Eliasson, 1967 als Sohn isländischer Eltern in Kopenhagen geboren, wuchs in Island und in der kleinen dänischen Hafenstadt Holbaek auf. Von 1989 bis 1995 studierte er an der Königlich Dänischen Kunstakademie in Kopenhagen. 1995 gründete er in Berlin ein Atelier, das heute mit 35 Mitarbeitern eines der größten Künstlerateliers in der westlichen Kunstszene darstellt. Zusammen mit seiner Familie lebt der Künstler weiterhin in Kopenhagen. Seine Installation „The Weather Project“ 2003 in der Turbinenhalle der Tate Modern in London hatte über zwei Millionen Besucher. Sein bekanntestes Projekt im öffentlichen Raum, „The New York City Waterfalls“ von Juni bis Oktober 2008, kostete 15,5 Millionen Dollar, die von einem privaten Kunstfonds aufgebracht wurden. Es brachte nach offiziellen Schätzungen 1,4 Millionen Besucher und hatte angeblich wirtschaftliche Auswirkungen auf die Stadt New York in Höhe von 69 Millionen Dollar. (1) Der Künstler hatte an vier Orten der Küstenlinie von New York – vor Governors Island, an der Brooklyn Bridge, an der Manhattan Bridge und vor der Brooklyn Promenade – mit Hilfe von Gerüsten und Pumpensystemen künstliche Wasserfälle mit einer Höhe von 90 bis 120 Fuß errichtet, die jeweils am späten Nachmittag angeschaltet wurden und angeblich umweltgerecht konstruiert worden waren. (2) Es gab aber auch negative Auswirkungen: Nachdem sich herausgestellt hatte, dass der von den Wasserfällen erzeugte Sprühregen aus Salzwasser angrenzende Bäume, Anpflanzungen und Parks beschädigte, mussten die Laufzeiten von 101 Stunden pro Woche auf die Hälfte reduziert sowie Bäume und Pflanzen regelmäßig mit Frischwasser gesäubert werden. (3)


Die letzte Überblicksaustellung zum Werk von Olafur Eliasson wurde 2007 unter dem Titel „Take Your Time“ vom San Francisco Museum of Modern Art erarbeitet und 2008 in New York im Museum of Modern Art gezeigt. 2010 präsentierte Eliasson im Martin-Gropius-Bau in Berlin unter dem Titel „Innen Stadt Außen“ („Inner City Out“) seine erste Einzelausstellung in Deutschland. Seit 2008 unterrichtet er als Professor an der Universität der Künste in Berlin. Dort gründete er das Institut für Raumexperimente, das als zusätzliches Angebot zu den traditionellen Lehrinhalten einer Kunstakademie verstanden wird. (4) Neben zahlreichen seit 1997 erschienenen internationalen Ausstellungskatalogen informiert seit 2008 ein im Taschen-Verlag erschienenes Buch über die Arbeit des „Studio Olafur Eliasson“. Es ist ebenfalls ein Superlativ: Mehrere Kilo schwer, 528 Seiten dick und in mehreren Sprachen erhältlich, passt es mit einer Größe von 30 x 40 Zentimetern in kein Bücherregal. (5) Es bleibt die Frage, welches Konzept Eliasson mit seinen Projekten verfolgt und weshalb seine Ausstellungen und Installationen beim Publikum eine so überdimensionale Wirkung zeigen.

In Eliassons Atelier, das seit 2002 in der Mitte Berlins in unmittelbarer Nähe des „Hamburger Bahnhofs - Museum für Gegenwartskunst“ in einer Lagerhalle untergebracht ist, arbeiten Künstler, Ingenieure, Techniker, Kunsthistoriker und eine Gruppe von zehn Architekten. Neben Werkstätten und Büros verfügt das Atelier über eine große Halle, in der Messgeräte für räumliche und zeitliche Phänomene stehen und in der Apparaturen für Lichtbrechungen und die Wirkung von Spiegeln und Prismen in allen Formen und Farben ausprobiert werden. Es werden Teile von architektonischen Fassaden und Versuchsanordnungen errichtet und künstlerische Installationen getestet. Die Atmosphäre ist experimentell und unterscheidet sich kaum von den endgültigen Ausstellungen des Künstlers. In ihnen zeigt er häufig Teile aus einer ganzen Kette von Versuchen und Experimenten, die aus der Forschung und Produktion im Atelier entstanden sind. (6)

Das bisherige Werk von Eliasson gliedert sich in verschiedene Themenkomplexe. Die öffentlich wirksamste Gruppe von Arbeiten sind Rekonstruktionen, Nachempfindungen oder Metamorphosen von Naturphänomenen. Hierzu gehört die Installation „The Weather Project“ 2003 in der Londoner Tate Modern, in deren Zentrum eine Sonne, künstlicher Nebel und eine scheinbar grenzenlose Illusion des Himmelsraums standen. An einer Projektionswand am Ende der ehemaligen Maschinenhalle war ein von zweihundert Monofrequenz-Lampen hinterleuchteter Halbkreis installiert, der sich an der Decke in einer abgehängten Spiegelfläche zu einer Sonne vervollständigte. Betrat man den abgedunkelten Raum, so sah man eine durch den Nebeldunst scheinende riesige Sonne. Besucher legten sich auf den Fußboden, um ihr Spiegelbild durch die Verdoppelung des Raumes in etwa sechzig Meter Höhe zu betrachten. Näherte man sich der Installationswand oder befand sich auf einer Galerie im Obergeschoss der Halle, so wurden alle Teile der Kulissenkonstruktion sichtbar. Der Künstler hatte absichtlich auf die Wirkung von Illusion und Desillusion gesetzt. Mit dieser Arbeit verwandt ist die Installation „Double Sunset“, die Eliasson 1999 in Utrecht/Niederlande realisierte. Auf dem Dach eines Industriebaus wurde eine runde gelbe Wellblechwand mit einem Durchmesser von 38 Metern installiert, die bei Anbruch der Dämmerung von Flutlicht angestrahlt wurde und so über der Stadt neben dem wirklichen einen zweiten Sonnenuntergang suggerierte.


Zu den Arbeiten, die Naturphänomene wiederholen, gehören auch „The New York City Waterfalls“ (2008) sowie vorangegangene kleineren Gerüstkonstruktionen mit künstlichen Wasserfällen 1998 in der Kunsthalle Köln und auf der 11. Biennale von Sydney/Australien, 2000 in der Neuen Galerie in Graz/Österreich, 2001 im Zentrum für Kunst und Medientechnologie (ZKM) in Karlsruhe und 2004 im Kunstmuseum von Aarhus/Dänemark, alle mit dem Titel „Waterfall“. 1997 inszenierte er unter dem Titel „Erosion“ auf der 2. Biennale von Johannesburg/Südafrika eine Überschwemmung, die sich als eineinhalb Kilometer langer Fluss durch die Stadt zog und Erde, Blätter und Abfälle mit sich führte. Mit der Intervention „Green River“ inszenierte er zwischen 1998 und 2001 vermeintliche Umweltkatastrophen, indem er Flüsse in Bremen, Moss/Norwegen, auf Island, in Los Angeles, Stockholm und Tokio mit dem grünen Farbstoff Uranin versetzte und damit bei der Bevölkerung unterschiedliche Reaktionen hervorrief. In Ausstellungsräumen inszenierte er 1999 im MIT List Visual Arts Center in Cambridge, MA/USA, einen mit Kompressoren erzeugten Sandsturm („The Sandstorm Park“), 2001 in der Galerie neugerriemschneider in Berlin einen aus Nebel- und Windmaschinen erzeugten Tornado („The things that you don’t see that you don’t see“), 2002 im Musée d’Art Moderne in Paris und 2003 im Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia in Madrid mehrere Tonnen Lavagestein aus Island, die Besucher durch Darüberlaufen erkunden konnten, 2005 in Zug/Schweiz einen Bach, der über mehrere Straßen, über die Stadtmauer hinweg, durch das Kunsthaus hindurch und schließlich wieder in das ursprüngliche Bachbett zurück geleitet wurde („The Body as Brain“).


Eliasson will das Empfinden für Naturphänomene schärfen, indem er sie ihren ursprünglichen Orten entfremdet und sie an ungewohnten Plätzen neu inszeniert. Die Öffentlichkeit reagiert mit Begeisterung auf diese Experimente und mit der Gewissheit, dass sie verstanden hat: ja, das ist ein Sonnenuntergang, bzw. nein, dass ist eben kein Sonnenuntergang! Die Frage ist, ob nicht der überwiegende Teil des Publikums die Sensation und die große Theaterinszenierung sucht – mit der für alle deutlichen Gewissheit, dass ein Sonnenuntergang an der Atlantikküste Marokkos, über dem Mekong River bei Chiang Khan in Thailand oder bei Luang Prabang in Laos oder das direkte Erlebnis der Niagara-Wasserfälle an der Grenze der USA zu Kanada jeder Kunst- oder Theaterinszenierung in einer der Großstädte unserer Welt vorzuziehen sind, auch wenn diese künstlichen Wiederholungen besonders teuer gewesen sind.

Auch bei den zahlreichen geometrischen und optischen Experimenten, die Eliasson und sein Team für Ausstellungen in aller Welt in Szene setzen, folgt die Gewissheit – dass wir die meisten von ihnen schon kennen. Kern der geometrischen Studien ist eine Modellsammlung, die Eliasson seit 1996 zusammen mit dem isländischen Künstler und Architekten Einar Thorstein entwickelte und die sich mit räumlichen Strukturen wie Kugeln, Prismen- und Facettensystemen auseinandersetzt. Sie wurde unter dem Titel „Model Room“ seit 2003 auch in Ausstellungen gezeigt. Schon auf den ersten Blick erinnert sie an die in unendlichen Variationen vorliegenden stereometrischen Studien von Künstlern der Renaissance wie des aus Wien stammenden Wenzel Jamnitzer (1508-1585) und dessen „Perspectiva Corporum Regularium“ (1568) oder die Polyeder-Studien italienischer Meister der gleichen Zeit, die bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts auch dreidimensional in Holz oder Elfenbein von bedeutenden Kunsthandwerkern für die Kunst- und Wunderkammern europäischer Fürsten hergestellt wurden. (7) Bei Eliasson verkörpern diese Studien die postmoderne Sehnsucht nach vermeintlich verlorengegangenen architektonischen Werten. Denn Anwendung finden sie bei ihm in erlebbaren oder sogar begehbaren Räumen, die mit facettierten Spiegeln verkleidet („Your Now is my Surroundings“, 2000) oder als Tunnel sogar vollständig aus ihnen konstruiert sind („Your Spiral View“).




Eine weitere Gruppe von Arbeiten sind Pavillons, die bei ausgeklügelter geometrischer Konstruktion speziellen Naturerlebnissen gewidmet sind. „The Glacier House“ (2005) beispielsweise ist bei einer Höhe von fünf Metern als zylindrische Spiralstruktur aus dünnem Stahlrohr konstruiert, die der natürlichen Struktur von Eis nachempfunden ist. Sinkt die Temperatur unter Null Grad, versprüht ein Sprinklersystem Wasser, das an dem Gerüst zu einem phantastischen Eismantel gefriert. Andere Arbeiten wie „Fragrant Tunnel“ (2000) und „Scent Tunnel“ (2004) arbeiten mit Stahlrohrkonstruktionen, um die herum sich Duftpflanzen ranken oder bei denen sich bepflanzte Blumentöpfe kreisförmig um den Besucher drehen. Sie erinnern an die auch in Europa und weltweit bekannt gewordenen Pavillons des thailändischen Künstlers Montien Boonma (1953-2000). Dieser gestaltete seit 1992 in Parks und in Ausstellungsräumen Installationen aus halbrunden Wänden sowie Tunnel und meditative Räume, in denen Jasmin und andere Aromen als Stimulanz zur Meditation dienten. Ihre Wände waren mit Heilkräutern bedeckt, und die Besucher konnten sich hinter Schnüren aus Kräuterperlen zurückziehen, um sich visuellen Eindrücken, Klang und Geruch meditativ zu öffnen. (11) Auch Eliassons geschwungene, aus Ton-Elementen gemauerte und mit verspiegelten Facetten verkleidete Wand („Quasi Brick Wall“, 2002) ähnelt den halbrunden Wänden, die Montien Boonma aus Terracotta-Gefäßen oder Glocken aufschichtete. (12) Geradezu verblüffend zitiert Eliassons „Dream House“ (2007) – eine auf Stelzen gestellte Facettenkuppel, unter die sich Besucher stellen und in der sie optische Phänomene betrachten können – einen Entwurf von Montien Boonma: Dieser hatte 1998 während eines Stipendiaten-Aufenthalts in der Akademie Schloss Solitude in Stuttgart sechs auf Stelzen stehende Skulpturen entworfen, die den katholischen Kirchen der Stadt nachempfunden waren. Auch dort konnten sich die Besucher unter die Skulpturen stellen, aus deren Inneren Lichtinstallationen Sternbilder an die Decke des Ausstellungsraums projizierten. (13)


Es wäre jedoch zu kurz gedacht, Eliasson ausschließlich an der Größe der tatsächlich existierenden Natur und an den Ideen vorangegangener Künstler zu messen. Sein Werk ist eine Enzyklopädie der Naturerkenntnis vieler Jahrhunderte, die in beeindruckenden und sauber ausgeführten Installationen und Architekturen auch die Seh- und Erfahrungsgewohnheiten der Ausstellungsbesucher reflektiert und kritisch hinterfragt. Die Besucher staunen und gehen mit der stolzen Gewissheit nach Hause, alles eigentlich schon vorher gewusst zu haben.

(1) Pressemitteilung des Bürgermeisters von New York, Michael R. Bloomberg, vom 21.10.2008, www.nyc.gov

(2) Neue Zürcher Zeitung vom 14.10.2008, www.nzz.ch; The New York Times vom 15.1.2008, www.nytimes.com

(3) http://www.nyfalls.com/nycwaterfalls2.html

(4) http://www.raumexperimente.net

(5) Studio Olafur Eliasson, An Encyclopedia, concept by Olafur Eliasson, edited by Anna Engberg-Pedersen, englisch-deutsch-französisch oder italienisch-spanisch-portugiesisch, Taschen-Verlag, Hong Kong, Köln 2008, ISBN 978 3 8228 4426 7. Das Buch kann auch in Bangkok eingesehen werden: Silpakorn University Central Library, R N7053.O43 A4 2008. Die Webseite des Künstlers ist http://www.olafureliasson.net. Dort sind auch alle Publikationen über den Künstler zu finden.

(6) Eine Beschreibung und Analyse des Ateliers von Olafur Eliasson von Philip Ursprung findet sich in der oben genannten Publikation: Studio Olafur Eliasson, Hong Kong, Köln 2008, S. 20-31.

(7) Mehrfach in einander geschachtelter Polyeder aus Elfenbein, deutsch um 1650, Kunsthistorisches Museum Wien; vgl. Ausstellungs-Katalog Zauber der Medusa, Europäische Manierismen, Wien 1987, S. 369, zu den geometrischen Studien der Renaissance S. 107, 214 f.

(8) Interview mit Eliasson im Kapitel „Kaleidoscope“ der Publikation Studio Olafur Eliasson, Hong Kong, Köln 2008, S. 240

(9) Barnett Newman: Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue, 1969/70, Öl auf Leinwand, Nationalgalerie Berlin

(10) Eadweard Muybridge: The Human Figure in Motion, Philadelphia 1901, vgl. http://de.wikipedia.org/wiki/Eadweard_Muybridge

(11) Montien Boonma: House of Hope, 1996/97, Installation, Dakis Joannu Collection, Centre for Contemporary Art, Athen (Athens). Die Installation wurde gezeigt 1997 in Deitch Projects, New York, sowie in Global Vision, New Art from the 90s, Part III, Deste Foundation for Contemporary Art, Athen

(12) Montien Boonma: Lotus Sound, 1992, Terracotta, Blattgold, Privatsammlung Bangkok; Rock Bell Garden, 1993/95, Tachikawa Project, Tokio

(13) Montien Boonma: Zodiac House (Das Haus der Sternzeichen), 1998, Privatbesitz Bangkok; Projektskizzen „Untitled Stars“, 1998, Mischtechnik auf Papier, Sammlung von Nim Kruasaeng, Bangkok abgebildet im Ausstellungs-Katalog Return Ticket: Thailand-Germany, Goethe-Institut, Bangkok Art and Culture Centre, Bangkok 2010, S. 63

Text: Dr. Axel Feuss, แปล: ศิริวรรณ ผุงประเสริฐ

กอร์ดอน โมนาฮัน (Gordon Monahan) เกิดในปี ค.ศ. 1956 ที่เมืองคิงส์ตัน (Kingston) แห่งประเทศแคนาดา คือ ศิลปินผู้หนึ่งที่ประสบความสำเร็จในวงการซาวนด์อาร์ตระดับนานาชาติ เขาเคยกล่าวปราศัยในวันเปิดนิทรรศการศิลปะการแสดงสด (Performance Art) ณ กรุงเบอร์ลินในปี ค.ศ. 2005 ว่า "There’s something I’ve been meaning to get off my chest - new sounds - new this, new that. Everyone’s talking about Oh, this person’s doing something new, that’s never been done before. Like, you go to these museums, you know? And, when did it start? About ten years ago they discovered sound art? Uh, sound art has been around for at least fifty years, and yet, now they’ve discovered something new. So you go to these contemporary art museums, and you walk in, and there’s some new artist doing sound art, so there’s a speaker in the middle of the room, you know, and there are jelly beans bouncing up and down in the speaker, and this is supposed to be new?" (1)

โมนาฮัน เริ่มเป็นนักดนตรีมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1968 ถึง ค.ศ. 1973 โดยเล่นดนตรีแนวร็อคให้กับวงดนตรีต่างๆ ในกรุงออตตาวา (Ottawa) แห่งประเทศแคนาดา จากค.ศ. 1974 ถึง ค.ศ. 1976 เขาได้เข้าศึกษาทางด้านฟิสิกส์ และจาก ค.ศ. 1976 ถึง ค.ศ. 1989 ศึกษาทางด้านเปียโน และการแต่งเพลงจากมหาวิทยาลัยเมานท์เอลิสัน (Mount Allison University) แห่งเมืองแซกวิลล์ (Sackville) ณ รัฐนิว บรันสวิก (New Brunswick) ตั้งแต่ ค.ศ. 1978 เป็นต้นมาเขาจึงสร้างสรรค์ผลงานประเภทจัดวางด้วยสื่อผสมระหว่าง "เสียง" (sound) และ "การแสดงสด" (performance) อาทิเช่น ผลงาน "Speaker Swinging" สร้างขึ้นในปี ค.ศ. 1981 อันเป็นศิลปะเสียงในรูปแบบจัดวางที่ใช้ลำโพงแขวนแกว่งรอบการแสดงสด และทำให้เกิดเสียงก้องสะท้อนเชิง 3 มิติ (เสียงที่มีความลึก)ในห้องแสดงสดนั้น นอกจากนั้นเขายังสร้างสรรค์ผลงานวีดิทัศน์ศิลป์และออกแบบผลงานประติมากรรมที่มีกลไกเชิงจลนศิลป์ (Kinetic Art) เพื่อเป็นองค์ประกอบทำงานประสานกับเครื่องดนตรีเปียนโน จนในที่สุดจากปี ค.ศ. 1981 ถึง ค.ศ. 1983 เขาก็ศึกษาด้านดนตรีกับนักประพันธ์ดนตรีหัวก้าวหน้า จอห์น เคจ (John Cage) ตั้งแต่ทศวรรษ 1990 เป็นต้นมา นอกจากเขาจะมีที่พำนักอาศัยและทำงานอยู่ในประเทศแคนาดาแล้ว เขาก็ยังมีที่พำนักอาศัยอยู่ในกรุงเบอร์ลินเช่นกัน รวมทั้งรับหน้าที่เป็นผู้อำนวยการจัดกิจกรรมเทศกาล Electric Eclectics สำหรับกลุ่มศิลปินทดลองเสียงดนตรีและซาวด์อาร์ต (Sound art) ที่จัดขึ้นในหน้าร้อนของทุกๆ ปีที่เมืองเมฟอร์ด (Meaford) แห่งรัฐออนแทริโอ (Ontario) ซึ่งเป็นเมืองที่อยู่ใกล้ที่พักอาศัยของโมนาฮาน (2)


ในปึ ค.ศ. 1988 เนื่องจากการจัดสัมมนาเกี่ยวกับศิลปะแห่งเสียง (Sound Art Symposium) ซึ่งจัดขึ้นที่เมืองเซ็นต์จอห์น (St. John‘s) แห่งเกาะนิวฟันด์แลนด์ (Newfoundland) ในกิจกรรมนี้ ศิลปินได้จัดให้มีการขนส่งเครื่องเปียโนขึ้นสู่ยอดเนินเขา Gibbet ซึ่งตั้งอยู่ใกล้ท่าเรือ เพื่อเตรียมไว้เป็นเครื่องมือสำหรับช่วยให้สายตีเปียโนขนาดยาวที่ถูกขึงไว้บนผาหินมีเสียงดังขึ้น และเมื่อมีลมพัด ความเคลื่อนไหวของลมที่โชยผ่านกระทบสายดีดเปียโนก็จะทำให้เกิดเสียงดังขึ้น อันเป็นวิธีการเดียวกันกับพิณเอโอเลียน (Aeolian harp) ที่ชาวกรีกโบราณรู้จักใช้มานานแล้ว ในที่นี้การขนส่งเครื่องดนตรีกลางอากาศก็คือการแสดงสด (Performance) หลังจากนั้นต่อมาเพียงสองอาทิตย์ก็มีการรื้อถอนผลงานจัดวางนั้น ซึ่งในระหว่างขนย้ายเครื่องดนตรีก็มีการทิ้งเปียโนจากผาสูงสู่พื้นดินจนแตกกระจายเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย และจัดให้เป็นศิลปะการแสดง (Performance Art) ด้วยเช่นกัน จากนั้นศิลปินก็นำเหตุการณ์การแสดงสดเหล่านั้นมาจัดวางเป็นผลงาน "Piano Airlift" (ค.ศ.1988/2006) ในปี ค.ศ.2006 ณ หอศิลป์แห่งเครมส์ (Kunsthalle Krems) ประเทศออสเตรีย โดยใช้ภาพวีดิทัศน์ที่แสดงกิจกรรมนี้จากปี ค.ศ.1988 นำมาจัดวางร่วมกับเปียโนอิเล็กทรอนิกส์ที่เล่นดนตรีได้อัตโนมัติ (MIDI-player Piano) (3) อันเป็นเสียงดนตรีที่โมนาฮานเรียบเรียงขึ้นเอง และใช้เป็นองค์ประกอบแก่ผลงานวีดิทัศน์ ซึ่งปกติยังไร้เสียงอยู่ (4)


ซาวด์อาร์ต (Sound art) เพิ่งจะเป็นที่ยอมรับกันทั่วไปว่าเป็นผลงานศิลปะประเภทหนึ่งในทศ วรรษที่ 1980 นี้เอง ถึงแม้ว่าในเวลานั้นจะยังไม่มีนิยามสำหรับบ่งบอกลักษณะของศิลปะรูปแบบนี้ก็ตาม แต่ก็มีการจัดเทศกาลสำหรับศิลปะเสียงในรูปแบบใหม่ ซึ่งส่วนใหญ่จะนิยามให้ว่าเป็นเพลงคลาสสิกแห่งคริสต์ศตวรรษที่ 20 (20th-century classical music) (5) เทศกาลดังกล่าวได้เริ่มต้นขึ้นในปี ค.ศ. 1970 ณ ใจกลางกรุงนิวยอร์คที่ "The Kitchen" (6) อันเป็นศูนย์กลางสำหรับแสดงศิลปะประเภททดลองแห่งกรุงนิวยอร์ค ซึ่งใช้สโลแกนว่า "New Music, New York" ผลงานที่แสดงในงานมหกรรมนี้นอกจากจะมีการนำเสนอดนตรีประเภทคลาสสิกเป็นส่วนใหญ่แล้ว ยังมีผู้นำผลงานประเภทซาวด์เพอร์ฟอร์มานซ์ (Sound Performance) มาแสดงในมหกรรมนี้อีกเป็นจำนวนมาก อันจะเห็นได้จากผลงานของ Garret List, Gordon Mumma, Pauline Oliveros, Charlie Morrow, Tony Conrad และ Charlemagne Palestine ซึ่งปัจจุบันถูกจัดให้อยู่ในระดับผลงานประเภทซาวด์อาร์ต (7) และภายในปีเดียวกันก็ปรากฏนิทรรศการภายใต้ชื่อ "Sound" ณ สถาบันศิลปะร่วมสมัย (Institute of Contemporary Art) แห่งเมืองลอสแอนเจ ลิสเป็นครั้งแรก ในนิทรรศการนี้ ได้มีการแสดงผลงานประเภทศิลปะเสียงจัดวาง (Sound installation) ผลงานในรูปแบบจัดวาง “พื้นที่ที่เต็มไปด้วยคลื่นเสียง” (Acoustical Tuned Spaces) และผลงานประติ มากรรมเสียง (Sound sculpture) รวมทั้งผลงานที่ใช้เครื่องดนตรีที่พัฒนาขึ้นใหม่ และต่อมาในปี ค.ศ. 1983 มีการจัดสัมมนาเรื่องเสียง (Sound symposium) ณ เมืองเซนต์จอห์น (St. John's) ในประเทศนิวฟันด์แลนต์ (Newfoundland) และหนึ่งปีให้หลัง ซาวด์อาร์ตจึงเริ่มเป็นที่รู้จักในหมู่คนทั่วไป เนื่องจากมีการจัดแสดงนิทรรศการในรูปแบบเดียวกันและใช้ชื่อนิทรรศการเดียวกันที่ศูนย์ประติมากรรมแห่งนิวยอร์ค (Sculpture Center New York) ในปีค.ศ. 1984 อีกครั้งหนึ่ง โดยมีนักแต่งดนตรีชาวอเมริกัน วิลเลี่ยม เฮลเลอร์แมนน์ (William Hellermann) ทำหน้าที่เป็นภัณฑารักษ์

คำว่า "Klangkunst" ที่ใช้กันทั่วไปในประเทศเยอรมนีนั้นแปลมาจากภาษาอังกฤษ "Sound art" โดยตรง ส่วนชาวฝรั่งเศสและชาวสเปนเรียกผลงานชนิดนี้ว่า "Art sonore" และ "Arte sonoro" แต่ส่วนใหญ่คนทั่วไปมักจะใช้ทับศัพท์จากภาษาอังกฤษ "Sound art" โดยใช้ตัวอักษรของแต่ละภาษาเขียน ซึ่งความหมายที่แท้จริงของซาวด์อาร์ตก็คือ ผลงานศิลปะสมัยใหม่ที่มีทั้งในรูปแบบศิลปะเชิงวัตถุ ผลงานประติมากรรม ผลงานการจัดวาง วีดิทัศน์ศิลป์ ศิลปะคอมพิวเตอร์ และศิลปะการแสดงกิจกรรมหรือการแสดงสด อันเป็นผลงานที่ผู้ชมใช้ทั้งประสาทตาและประสาทหูสัมผัสร่วมกัน และนั่นย่อมหมายถึงทั้ง "ฟัง" และ "ดู" ประสานกัน ซาวด์อาร์ตจึงเป็นผลงานศิลปะที่ใช้เสียงทำหน้าที่เป็นวัตถุ อันนำมาประกอบ ตัดต่อหรือประสานกันให้เกิดภาพ เช่นเดียวกับการใช้วัสดุต่างๆ ให้เป็นสื่อสร้างสรรค์ผลงานศิลปะประเภทอื่นๆ

"เสียง" เท่ากับเป็นส่วนหนึ่งของผลงานศิลปะ ซึ่งอาจจะใช้เสียงของมนุษย์ เช่นเสียงที่ตัดต่อมาจากการพูดของมนุษย์ หรือจากเครื่องดนตรี รวมทั้งเสียงที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติหรือเสียงจากชีวิตประจำวัน เช่น เสียงจากเครื่องจักร จากวัสดุต่างๆ หรือเสียงที่เกิดจากเครื่องอิเล็กทรอนิกส์ รวมทั้งเสียงเป็นจังหวะที่สร้างขึ้นจากเครื่องดนตรี เครื่องมือหรือเครื่องกลไกต่างๆ ไม่ว่าจะใช้ระบบเครื่องยนต์หรือระบบอิเล็กทรอนิกส์ก็ตาม ส่วนพื้นที่ที่ใช้“วัตถุเสียง”เป็นองค์ประกอบจัดวาง ซึ่งผู้ชมสามารถเดินเข้าชมภายในผลงานได้ และไม่ว่าจะจัดวางในเคหะสถาน ตามท้องถนนหรือสวนสาธารณะก็ตาม ก็มักจะเรียกพื้นที่ที่จัดวางเสียงว่า "ซาวด์สเปส" (Sound space) เช่นเดียวกับผลงานสร้างสรรค์แบบใหม่ที่แม้ส่วนใหญ่จะมีรูปลักษณ์เชิงผลงานประติมากรรม แต่เมื่อใช้เครื่องยนต์หรือเครื่องอิเล็กทรอนิกส์ต่างๆเป็นส่วนประกอบ เพื่อให้ผู้ชมเล่นดนตรีหรือแสดงบรรเทิงสดด้วยเสียง ผลงานเหล่านี้ก็จัดได้ว่าเป็นซาวด์อาร์ต แต่จะเป็นซาวด์อาร์ตประเภท ซาวด์เพอร์ฟอร์แมนซ์ (Sound Performance) หรือ ซาวด์คอนเสิร์ต (Sound concert) ก็ย่อมได้

ซาวด์อาร์ตถูกจัดให้อยู่ในสาขาทัศนศิลป์ และมักแสดงผลงานในรูปแบบนิทรรศการเช่นเดียวกับการแสดงผลงานทัศนศิลป์ หรือในรูปแบบมหกรรมดนตรี (festival) เพื่อมวลชนสามารถ "ชม" และ "ฟัง" ผลงานทดลองชิ้นใหม่ล่าสุด

ตั้งแต่กลางทศวรรษ 1980 ผลงานซาวด์อาร์ตก็ปรากฏทั่วไป ทั้งในประเทศที่ใช้ภาษาเยอรมันและประเทศส่วนกลางของทวีปยุโรป ในหลากหลายรูปแบบ ซึ่งเป็นผลงานที่มาจากศิลปินผู้เชี่ยวชาญในแขนงต่างๆทั้งด้านเสียงและด้านภาพ ซึ่งนอกจากพวกเขาจัดแสดงคอนเสิร์ตและนิทรรศการในรูปแบบประติมากรรมเสียงและเชิงจัดวางแล้ว พวกเขาเหล่านี้ยังคอยพัฒนาผลงานสร้างสรรค์ประเภทต่างๆ อย่างต่อเนื่อง เช่นในปี ค.ศ. 1985 หอศิลป์แห่งเมืองเวือร์ซบูร์ก (Städtische Galerie Würzburg)ได้จัดนิทรรศการแสดงผลงานซาวด์อาร์ตภายใต้ชื่อ "ประติมากรรมเสียง 85" (Klangskulpturen ‘85) พร้อมทั้งในปี ค.ศ. 1985, 1986 และ 1987 มีการจัดสัมมนาเรื่องออดิโออาร์ต (Audio-Art Symposium) ตามเมืองต่างๆคือ เมืองสตุทท์การ์ท (Stuttgart) ประเทศเยอรมนี, ฮาสเซล (Hassel) ประเทศเบลเยียม และลินซ์ (Linz) ประเทศออสเตรีย ซึ่งมีการจัดเทศกาล "Ars Electronica" ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1979 เป็นประจำทุกปี และในปี ค.ศ. 1987 ก็มีการจัดเทศกาลนี้อีกครั้งภายใต้ชื่อ "เสียงแห่งอิสระ" ในปี ค.ศ. 1990 ได้มีการเปิดงานมหกรรม "Donaueschingen Festival" ที่เก่าแก่และมีชื่อที่สุดในโลก ซึ่งจัดขึ้นสำหรับผลงานคีตศิลป์ร่วมสมัย ซึ่งรวมทั้งผลงานประติมากรรมเสียง (Sound sculpture) และศิลปะจัดวางเสียง (Sound installation) ของ Rolf Julius, Takehisa Kosugi, Christina Kubisch, Bill Fontana และ Sabine Schäfer. ในปี ค.ศ. 1994 งานเทศกาล "Multiple Sounds" จัดที่เมือง Maastricht อันเป็นเมืองสำคัญแห่งประวัติศาสตร์ และงานมหกรรมในประเทศเนเธอร์แลนด์ รวมทั้งในปี ค.ศ. 1995 มีการจัดงานเทศกาล "SoundArt '95" ณ เมืองฮันโนเวอร์ (Hannover) ประเทศเยอรมนี (Germany)

ในประเทศเยอรมนี ซาวด์อาร์ตเพิ่งจะได้รับการสนับสนุนอย่างเป็นทางการตั้งแต่กลางทศวรรษ 1990 เป็นต้นมา ซึ่งมีผู้ชมสนใจติดตามดูนิทรรศการสำคัญๆอย่างไม่ขาดสาย ประกอบกับมีการก่อตั้งแกลเลอรี่และพิพิธภัณฑ์หลายแห่งเพื่อเสนอผลงานเหล่านี้โดยเฉพาะ อีกทั้งยังมีการตั้งรางวัลและจัดประกวดผลงาน พร้อมทั้งสนับสนุนทางด้านการศึกษาอย่างเป็นทางการ โดยเปิดภาควิชาสำหรับศึกษาศิลปะประเภทนี้ตามสถาบันศึกษาต่างๆ ในปี ค.ศ.1996 Helga de la Motte-Haber นักวิชาการทางคีตศาสตร์และคีตจิตวิทยา ได้เป็นภัณฑารักษ์จัดนิทรรศการซาวด์อาร์ตภายใต้ชื่อ "sonambiente Festival für Hören und Sehen" (โซนอัมเบียนท์ งานมหกรรมสำหรับโสตและทัศน์) ขณะที่สถาบันการศึกษาศิลปะแห่งกรุงเบอร์ลิน (Akademie der Künste Berlin) ฉลองครบรอบ 300 ปี โดยมีสูจิบัตรแสดงประวัติชีวิตของศิลปินจำนวน 70 ท่าน รวมทั้งผลงานจากศิลปินแห่งวงการซาวด์อาร์ตที่มีชื่อเสียงในโครงการต่างๆระดับนานาชาติ (8) ในปีเดียวกันก็ปรากฏแกลเลอรี่ "singuhr hoegalerie" (นาฬิการ้อง แกลเลอรี่ฟัง) ที่ได้รับการสนับสนุนจากรัฐอย่างเป็นทางการเปิดขึ้นใหม่ในกรุงเบอร์ลิน ซึ่งมีการจัดนิทรรศการมากกว่า 80 ครั้งตั้งแต่นั้นมา ผลงานที่จัดแสดงจะมีทั้งผลงานซาวด์ออบเจ็คท์ (Sound object) ประติมากรรมเชิงจลนศิลป์ (Kinetic sculpture) และผลงานประเภทซาวด์สเปส (Sound space) รวมทั้งศิลปะการแสดงโสตและทัศน์ (9) ในทำนองเดียวกัน จากปี ค.ศ. 2000 ถึง ค.ศ. 2010 ก็มีการเปิดแกลเลอรี "t-u-b-e" แห่งเมืองมิวนิค ไว้สำหรับแสดงผลงานประเภทเรดิโอโฟนอาร์ต (Radiophone Art) เสียงและการจัดวางเชิงเพอร์ฟอร์แมนซ์ (Installation and Audio Performance) (10)

ตั้งแต่ปี ค.ศ. 2002 เป็นต้นมาก็จะมีรางวัล "Deutscher Klangkunstpreis" (รางวัลซาวด์อาร์ตแห่งเยอรมนี) (11) ซึ่งเป็นรางวัลที่จัดตั้งขึ้นเป็นประจำทุก 2 ปีโดยหอศิลป์ "Skulpturenmuseum Glaskasten" (ประติมากรรมหอศิลป์กลาสคัสเทน) แห่งเมืองมาร์ล (Marl) ซึงเป็นพิพิธภัณฑ์ที่เชี่ยว ชาญทางประติมากรรมแห่งยุคโมเดิร์นคลาสสิก และมีเดียอาร์ต ผลงานที่ได้รับรางวัลรวมทั้งผลงานที่ได้รับการคัดเลือกแสดงในหอศิลป์นี้ จะนำมาแสดงใน "อาร์ต โคโลญ" (Art Cologne) แห่งเมืองโคโลญซึ่งเป็นงานมหกรรมศิลปะที่มีชื่อเสียงระดับนานาชาติ อีกครั้งหนึ่ง ในปี ค.ศ. 2004 ก็มีการจัดแสดงผลงานซาวด์อาร์ตภายใต้สโลแกน "เสียงในพื้นที่-พื้นที่แห่งเสียง จากมุมมองแห่งซาวด์อาร์ตนานาชาติ" โดยสถาบันศึกษา "Kunsthochschule für Medien" (มหาวิทยาลัยศิลปะแนวสื่อ) หรือ KHM แห่งเมืองโคโลญเป็นระยะเวลากว่าสามอาทิตย์ อันมีการจัดประชุมสัมมนา นิทรรศการและคอนเสิร์ตอย่างหลาก หลาย รวมทั้งมีการจัดพิมพ์หนังสือบันทึกข้อมูลต่างๆ ของกิจกรรมในปี ค.ศ. 2010 เช่นกัน (12) ในปี ค.ศ. 2006 "Akademie der Künste Berlin" แห่งกรุงเบอร์ลิน ก็ได้จัดแสดงนิทรรศการ "sonambiente" เป็นครั้งที่สอง และเป็นครั้งสุดท้าย แต่คราวนี้เพิ่มชื่อย่อย (subtitle) ด้วยว่า "klang kunst - sound art" (ศิลปะที่ใช้เสียง-ซาวด์อาร์ต) ซึ่งแสดงผลงาน รวมทั้งโครงการของศิลปินและกลุ่มศิลปินนานาชาติจากทุกมุมเมืองในกรุงเบอร์ลินเป็นจำนวนกว่า 60 คน และเป็นครั้งแรกที่นักศึกษาซาวด์อาร์ต ร่วมแสดงในมหาวิทยาลัยศิลปะและดนตรีแห่งเยอรมนีนี้ และจัดทำสูจิบัตรที่มีความหนากว่า 400 หน้า ซึ่งจัดว่าเป็นหนังสือที่ให้ข้อมูลแก่วงการศิลปะซาวด์อาร์ตได้อย่างดีจนถึงปัจจุบัน (13)


ในประเทศเยอรมนีมีมหาวิทยาลัยถึง 4 แห่งที่จัดให้มีภาควิชาเฉพาะสำหรับศึกษาซาวด์อาร์ต (ภาษาเยอรมัน "Klangkunst") จนถึงระดับปริญญาโท และเปิดโอกาสให้ศิลปินหญิงซาวด์อาร์ต คริสตีนา คูบิช (Christina Kubisch) เกิดในปีค.ศ. 1948 ที่เมืองเบรเมน (Bremen) เป็นอาจารย์สอนที่ "Hochschule der Bildenden Künste Saarbrücken" (14) (มหาวิทยาลัยศิลปะแห่งซาร์บรูคเคน) ณ เมืองซาร์บรูคเคน (Saarbrücken) ในภาควิชา "Sculpture/Audio-visual art" ซึ่งเปิดสอนมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1994 สำหรับให้การศึกษาและสร้างสรรค์ผลงานทัศนศิลป์ในรูปแบบประติมา กรรมเชิงเสียง ส่วนศิลปินเองเคยศึกษาจิตรกรรมมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1967 ถึงค.ศ. 1968 ที่สถาบันศึกษาศิลปะแห่งเมืองสตุทท์การ์ท (Stuttgart) จากนั้นจึงเข้าศึกษาทางด้านดนตรีที่แฮมเบอร์ก (Hamburg) กราซ (Graz) และ ซูริค (Zurich) และตั้งแต่ปี ค.ศ. 1974 ศิลปินได้ย้ายถิ่นฐานที่อยู่อาศัยไปที่เมืองมิลาน และเข้าศึกษาการประพันธ์ดนตรีและการดนตรีอีเล็กทรอนิกส์ที่ดุริยางค์วิทยาลัยในปี ค.ศ. 1976 รวมทั้งศึกษาทางด้านอีเล็กทรอนิกส์ ณ สถาบันแห่งเทคโนโลยี (Institute of Technologie) (15)


ตั้งแต่ปี ค.ศ. 2004 อูริค เอลเลอร์ (Ulrich Eller) ได้เป็นครูสอนศิลปะอยู่ที่มหาวิทยาลัยศิลปะแห่งบราวน์ชไวก์ (Hochschule für Bildende Künste Braunschweig) ประจำภาควิชา "Klangskulptur/ Klanginstallation" (Sound Sculpture/Sound Installation) ในรูปแบบของการศึกษาศิลปะแบบอิสระ (16) เอลเลอร์ เกิดปี ค.ศ. 1953 ที่เลเวอร์คูเซ่น (Leverkusen) และเคยศึกษาที่ "มหาวิท ยาลัยศิลปะแห่งกรุงเบอร์ลิน" (Hochschule der Künste Berlin) จากปี ค.ศ. 1977-1983 และตั้งแต่ปี ค.ศ. 1994 เขาได้เป็นอาจารย์สอนทางด้านประติมากรรม พื้นที่ และศิลปะเชิงกิจกรรมแบบนอกกรอบ เริ่มตั้งแต่ปี ค.ศ. 2001เป็นต้นมา สอนวิชาประติมากรรมเสียงและศิลปะเสียงประเภทจัดวาง (Sound Sculpture/Sound Installation) ที่ "Fachhochschule Hannover" (วิทยาลัย[อาชีพ]แห่งฮันโนเวอร์)


ส่วนมหาวิทยาลัยศิลปะแห่งกรุงเบอร์ลิน (Universität der Künste Berlin) เพิ่งเปิดวิชาศึกษา "Sound Studies (Master of Arts)" ในระดับปริญญามหาบัณฑิต ตั้งแต่ปี ค.ศ. 2004 สำหรับผู้สนใจต้องการศึกษาต่อระดับปริญญามหาบัณฑิต (17) จะมีวิชาให้เลื่อกต่างๆ คือ ทฤษฏีและประวัติของวัฒนธรรมแห่งการฟัง, ทักษะแห่งการฟัง, การทดลองสร้างสรรค์ศิลปะจากเสียง, การสร้างสรรค์ผลงานเพื่อสื่อแก่โสตประสาท, ธุรกิจการสื่อสารทางโสตประสาท (Auditive Market Communication) และสถาปัตยกรรมแห่งโสตประสาท หัวหน้าภาควิชาการทดลองสร้างสรรค์ด้วยการใช้เสียงเป็นสื่อคือ ศาสตราจารย์ Sam Auinger (เกิดปี ค.ศ. 1956 ที่ Linz) นักประพันธ์ดนตรีชาวออสเตีรย ได้รับเลือกจาก "Ars Electronica" แห่งเมืองลินซ์ (Linz) ให้เป็นศิลปินดีเด่นประจำปี ค.ศ. 2011 (Featured Artist) Sam Auinger เริ่มสนใจทฤษฏีแห่งการวางองค์ประกอบ, การสร้างสรรค์ดนตรีด้วยคอมพิวเตอร์, การออกแบบเสียงและจิตวิทยาจากคลื่นเสียง และเคยทำงานประสานกับหน่วยโครงการวางผังเมืองและสถาปัตยกรรม (18)

ตั้งแต่ปลายภาคการศึกษาแห่งปีการศึกษา 2009 วิทยาลัยดุริยางค์ศาสตร์แห่งมหาวิทยาลัยโยฮันเนสกูเทนเบิร์ก (Hochschule für Musik Johannes-Gutenberg-Universität) แห่งเมืองมายนซ์ (Mainz) ได้เปิดภาควิชา "องค์ประกอบศิลปะแห่งเสียง" (Sound Art Composition) ในระดับปริญญามหาบัณฑิต (19) โดยมีนักประพันธ์ดนตรีและศิลปินซาวด์อาร์ต Peter Kiefer (เกิดในปี ค.ศ. 1961 ที่ Aachen) เป็นผู้สอน ซึ่งในภาควิชานี้จะเป็นแหล่งรวบรวมแนวคิดของดนตรียุคใหม่, อิเล็กทรอนิกส์คอมโพซิชั่น (electronic composition), ซาวด์อาร์ต และ ออดีโอ-วิชวลและเรดิโอโฟนอาร์ต (Audio-visual and Radiophone Art) การเรียบเรียงเสียงดนตรีเหล่านี้ส่วนใหญ่จะเป็นการค้นคว้าหากลไกในการใช้พื้นที่และสื่อของเสียงให้สมดุลย์กัน ทั้งในผลงานที่จัดวางด้วยการใช้เสียงและจัดวางด้วยการใช้พื้นที่

ในทำนองเดียวกันกับแนวคิดของการแสดงและความเป็นไปได้ในการใช้สื่อแต่ละชนิด Kiefer เคยศึกษาวิชาการประพันธ์ดนตรีประเภทคลาสสิกที่สถาบันแห่งการศึกษาคีตศิลป์และนาฏศิลป์ ณ เมืองโคโลญ อีกทั้งเคยศึกษาทางด้านดนตรี รวมทั้งทฤษฏีแห่งการแสดงและปรัชญา ณ มหาวิทยาลัยแห่งเมืองโคโลญเช่นกัน (20)


การจัดแสดงนิทรรศซาวด์อาร์ตที่ใหญ่โตมโหฬารย่อมไม่ใช่หลักประกันของการประสบความสำเร็จ การจัดแสดงผลงานประเภทนี้ในหอศิลป์ขนาดเล็กก็สามารถประสบความสำเร็จได้เช่นกัน และบ่อยครั้งเราจะเห็นว่ามีการจัดงานมหกรรมตามหัวเมืองเล็กๆที่ตั้งอยู่นอกศูนย์กลางศิลปะ ซึ่งมีทั้งการจัดแสดงนิทรรศ การในหอศิลป์ เพื่อแสดงผลงานประเภทศิลปะจัดวางเสียง (Sound Installation) ในสวนหรือสถานที่สาธารณะ รวมทั้งแสดงคอนเสิร์ตและเพอร์ฟอร์แมนซ์ เป็นต้น สาเหตุที่สาธารณชนให้ความสนใจสูงนั้นก็เป็นเพราะว่า มีการจัดแสดงซาวด์อาร์ตตามสถานที่ส่วนใหญในชุมชนของผู้มีการศึกษาสูงและมีความสนใจสิ่งเหล่านี้อยู่แล้ว เช่น เพลงคลาสสิก ทัศนศิลป์ กลไกของเครื่องดนตรีที่ใช้เครื่องอิเล็กทรอนิกส์และเทคโนโลยีแบบใหม่ นอกจากนั้นผลงานซาวด์อาร์ตส่วนใหญ่จะเปิดโอกาสให้ผู้ชมมีส่วนร่วมเล่น ซึ่งเพียงกดปุ่ม ผู้ชมก็สามารถทำให้ผลงานมีความเคลื่อนไหว ในที่นี้ผู้ชมเป็นผู้เล่นหรือขับเคลื่อนเองด้วยมือและผลงานมีการตอบสนอง เด็กเยาวชนส่วนใหญ่มักจะให้ความสนใจต่อผลงานประเภทนี้ ซึ่งทั้งเด็กและผู้ใหญ่ก็มักจะสนใจกับสิ่งที่ขับเคลื่อนได้อยู่แล้ว เช่นผลงานที่โยกเยกได้ พร้อมทั้งส่งเสียงแปลกประ หลาดของศิลปินชาวเยอรมัน เฟอร์ดินันด์ เฟอร์ช (Ferdinand Försch เกิดในปี ค.ศ. 1951 ณ Bad Brückenau) ซึ่งเป็นทั้งนักแต่งเพลงและมือกลอง เขาได้จัดแสดงคอนเสิร์ตด้วยเครื่องดนตรีที่สร้างขึ้นเอง ที่ประกอบด้วยเครื่องดนตรีชนิดตีและเครื่องดนตรีอิเล็กทรอนิกส์สำหรับขยายเสียง และนอกจากผลงานสร้างสรรค์และผลงานทางด้านดนตรีแล้ว ศิลปินยังจัดเวิร์คช็อปให้เด็กร่วมกันทดลองสร้างสรรค์ผลงานขึ้นเอง


ในวงการซาวด์อาร์ตจะมีทั้งศิลปินที่สร้างผลงานขนาดเล็กและผลงานขนาดใหญ่จัดวางเต็มพื้นที่ มีทั้งนักประพันธ์ดนตรี เรียบเรียงเสียงหรือแสดงกิจกรรมต่างๆ เช่น เอดมุนด์ คีเซลบัค (Edmund Kieselbach, ค.ศ. 1937-2007) ผู้เริ่มหันมาสนใจศิลปะซาวด์อาร์ตและเรียนรู้วิธีสร้างสรรค์ผลงานด้วยตนเองหลังจากที่เขาจบการศึกษาศิลปะที่เมืองฮันโนเวอร์ (Hannover) แล้ว ในทศวรรษ 1970 คีเซลบัคมีส่วนร่วมสร้างฉากมัลติมีเดียสำหรับการแสดงละคร และเพิ่งจะเริ่มสร้างสรรค์ผลงานประเภทจัดวางสื่อแสงและซาวด์ออบเจ็ค (Sound object)ในปี ค.ศ. 1987 ต่อมาคีเซลบัค จึงหันมาค้น คว้าการฟังเสียงของดนตรีในยุคใหม่ในบั้นปลายแห่งชีวิต อันต่างจากคริสตอฟ ชแลเกอร์ (Christof Schläger เกิดในปี ค.ศ. 1958 ที่เมือง Bytom ประเทศโปแลนด์) ศิลปินรุ่นต่อมา ซึ่งมีคนเริ่มรู้จักจากผลงานเครื่องเล่นเสียง ที่เขาใช้เครื่องอิเล็กทรอนิกส์และความดันของอากาศ (pneumatics) เป็นกลไกขับเคลื่อนความดังของเสียง และนำมาใช้เป็นองค์ประกอบในผลงานศิลปะจัดวางเสียง โดยใช้คอมพิว เตอร์เป็นเครื่องประ สานเสียงเหล่านั้น ชแลเกอร์ได้ย้ายถิ่นฐานมาอยู่ที่ประเทศเยอรมนี ในปี ค.ศ. 1968 เข้าศึกษาวิชาเทคนิคและวิศวกรรมเกี่ยวกับสิ่งก่อสร้างในปี ค.ศ. 1978 ถึง ค.ศ.1982 ที่เมืองแฮร์นเน (Herne) ประเทศเยอรมนี และเพิ่งสร้างผลงานซาวด์อาร์ตเป็นชิ้นแรกเมื่อปี ค.ศ. 1984 ทั้งๆ ที่เขาเรียนรู้ศิลปะด้วยตนเอง แต่กระนั้นเขาก็เป็นศิลปินสำคัญผู้หนึ่งในวงการซาวด์อาร์ตแห่งทวีปยุโรป ในปี ค.ศ. 2007 เขาได้สร้างสรรค์ผลงานแบบจัดวาง "Horn Concert" ขึ้นมาชิ้นหนึ่ง โดยใช้เครื่องดนตรีชนิดเป่าบรรเลงเสียงประสานกันแบบคอนเสิร์ต แสดงในนิทรรศการซาวด์อาร์ตแห่งเมืองเฟลนซ์เบอร์ก (Flensburg) อันเป็นเมืองท่าเรือเล็กๆ ตั้งอยู่ทางเหนือของประเทศเยอรมนี ศิลปินได้นำแตรเรือขนาดใหญ่ที่ใช้ความดันของลมเป่าให้เกิดเสียงโดยอัตโนมัติมาจัดวางหลายแห่งในท่าเรือ และทำให้เมือง เฟลนซ์เบอร์กมีเสียงแตรก้องพร้อมกันทั้งท่าเรือ


ปัจจุบันมีการสร้างสรรค์ผลงานซาวด์อาร์ตอย่างแพร่หลาย ทั้งในประเทศเยอรมนีและประเทศอื่นๆในยุโรป เช่น สเปน ฝรั่งเศส ฮอลแลนด์ เบลเยียม ซึ่งจะเห็นได้ว่า ทุกๆปีจะมีการจัดนิทรรศ การ งานเทศกาล รวมทั้งการจัดประชุมสัมมนาอยู่บ่อยครั้ง และเมื่อมองย้อนหลังดูการจัดนิทรรศการ จัดงานเทศกาลตามหอศิลป์ และการให้ข่าวสารต่างๆ จะทำให้สังเกตเห็นได้ว่า ทิศทางของการสร้างสรรค์ในระหว่างทศวรรษ 1980 และ 1990 จะมาจากศิลปินจำนวนไม่น้อยที่ไม่ได้อยูในวงการศิลปะ และถ้าจำไม่ผิดกอร์ดอน โมนาฮาน ก็ไม่ได้หันมาสนใจซาวด์อาร์ตในระยะ 20 ปีหลังจากปรากฏผลงานประเภทนี้ แต่เพิ่งจะเริ่มสนใจเป็นครั้งแรกหลังที่มีศิลปะประเภทนี้มานานกว่า 50 ปี ดังนั้นเมื่อเราพูดถึงซาวด์อาร์ตในระยะแรก เราก็ควรจะเริ่มที่นักประพันธ์เสียง จอห์น เคจ ผู้สร้างสรรค์ "ศิลปะเสียง" โดยการทำลายเปียโนในผลงาน "Prepared Piano" เช่นเดียวกับการจัดกิจกรรมเสียงและคอนเสิร์ตของกลุ่มฟลุกซุส (Fluxus) ในทศวรรษที่ 1950 และ 1960 นอกจากนั้นยังมีศิลปินซาวด์อาร์ตจำนวนไม่น้อยที่เคยศึกษาศิลปะเสียงจากจอห์น เคจ อีกทั้งยังมีกิจกรรมจำนวนไม่น้อยที่สามารถเชื่อม โยงไปถึงเขาได้ ซึ่งเราจะกล่าวถึงในตอนที่สองของเรื่องนี้

(1) "ยังมีอีกเรื่องหนึ่งที่ผมต้องการระบายออกให้พ้นอกเสียที นั่นคือ เรื่องเสียงแห่งยุคใหม่ (new sound) ซึ่งอะไรๆก็ดูเหมือนใหม่ไปหมด และใครๆ ก็กล่าวแต่ว่า คนนั้น คนนี้สร้างอะไรๆขึ้นมาใหม่ ที่ยังไม่เคยมีใครทำมาก่อน ซึ่งเป็นทำนองเดียวกันกับที่คุณเดินเข้าดูผลงานในพิพิธภัณฑ์ใช่ไหมครับ และความใหม่นี้เริ่มมาตั้งแต่เมื่อไหร่กันแน่ คนทั่วไปเข้าใจกันว่า ซาวด์อาร์ต (Sound Art) เพิ่งค้นพบขึ้นเมื่อสิบปีก่อนนี้เอง ทั้งๆ ที่ศิลปะชนิดนี้มีมาตั้งแต่เมื่อห้าสิบก่อนนี้แล้ว แต่ปัจจุบันพวกเขาก็ยังอ้างว่าค้นพบสิ่ง “ใหม่ๆ” ขึ้นอีก เมื่อคุณเดินเข้าชมพิพิธภัณฑ์หอศิลป์ร่วมสมัยแห่งนี้ ก็จะเห็นผลงานซาวด์อาร์ตของศิลปินรุ่นใหม่ ซึ่งมีลำโพงตั้งอยู่ใจกลางห้อง และมีขนมลูก กวาดวุ้นผลไม้ออกมากระโดดขึ้นๆลงๆในลำโพง นั่นหรือครับคือความใหม่" (ตอนหนึ่งจากคำปราศัยในวาระโอกาศการแสดงสด "Theremin in the Rain" ของ Gordon Monahan ที่กรุงเบอร์ลิน (Berlin) ณ หอศิลป์ Hamburger Bahnhof ในวันที่ 1 และ 2 ธันวาคม ค.ศ 2005 อ้างอิงจากสูจิบัตร "sonambiente berlin 2006, klang kunst, sound art" จัดทำโดย Helga de la Motte-Haber และ ผู้ประสานงานอื่นๆ รวมทั้ง Akademie der Künste, Berlin ค.ศ. 2006 รวม 286 หน้า)

(2) http://www.electric-eclectics.com/

(3) MIDI = Musical Instrument Digital Interface หรือ มิดิ (มาตรฐาน การประสานเครื่องดนตรีแบบดิจิตอล)ดูข้อมูลได้ที่ http://en.wikipedia.org/wiki/MIDI ; องค์ประกอบของการจัดวางคือเปียโนอิเล็กทรอนิกส์ยามาฮ่า หาอ่านได้ที่ http://en.wikipedia.org/wiki/Disklavier

(4) ในเดือนกันยายน ค.ศ. 2007 ผู้เขียนบทความนี้ได้จัดแสดงผลงานจัดวาง "Airlift Piano" (1988/2006) อีกครั้งหนึ่งในนิทรรศการ "Sound Space Flensburg" (เสียงในพื้นที่แห่งเมืองเฟลนส์บูร์ก) ณ เมือง Flensburg ดูข้อมูลได้ที่ http://artpositions.blogspot.com/2011/08/klangraum-flensburg-2007.html
อัตชีวประวัติและลักษณะผลงาน ตลอดจนตัวอย่างเสียงในผลงานของกอร์ดอน โมนาฮาน ดูข้อมูลได้ที่ http://www.gordonmonahan.com/

(5) http://en.wikipedia.org/wiki/20th-century_classical_music

(6) The Kitchen, Center for video, music, dance, performance, film, and literature, http://thekitchen.org/

(7) ในปีค.ศ. 2005 มีการนำบันทึก "The Kitchen" จากงานเทศกาล "New Music, New York" 1979 โดย Musiklabel Orange Mountain Music ในรูปแบบแผ่นใสออกจำหน่าย ซึ่งสามารถหาฟังตัวอย่างได้ที่ http://www.jpc.de/jpcng/jazz/detail/-/art/From-The-Kitchen-Archives-New-Music-New-York-1979/hnum/4779968 ในปี ค.ศ. 2004 "The Kitchen" ฉลองครบรอบ 25 ปี ซึ่งมีการจัดเทศกาลอีกครั้งหนึ่งภายใต้หัวเรื่องว่า "New Sound, New York" ซึ่งมีการจัดแสดงทั้งการแสดงกิจกรรม ผลงานจัดวาง การปราศัย ผลงานรุ่นใหม่จากศิลปินซาวด์อาร์ต (Sound artist) ผลงานเหล่านั้นจะมีความเกี่ยวโยงเชิงสถาปัตยกรรม ดนตรีและทัศนศิลป์

(8) "Klangkunst" จัดพิมพ์โดย "Akademie der Künste, Berlin" สำนักพิมพ์ Prestel-Verlag, Munich, New York, 1996

(9) http://www.singuhr.de/ มีหน้าภาษาอังกฤษ

(10) http://www.t-u-b-e.de/ มีหน้าภาษาอังกฤษ

(11) http://www.klangkunstpreis.de/

(12) "Klangräume der Kunst" จัดพิมพ์โดย Peter Kiefer สำนักพิมพ์ Kehrer Verlag, Heidelberg 2010

(13) sonambiente berlin 2006, klang kunst – sound art, จัดพิมพ์โดย Helga de la Motte-Haber และ ผู้ร่วมงานอื่นๆ จาก "Akademie der Künste, Berlin" สำนักพิมพ์ Kehrer Verlag, Heidelberg 2006 สูจิบัตรและหนังสือบันทึก จัดจำหน่ายในรูปแบบแผ่นใสทั้ง CD และ DVD

(14) http://www.hbksaar.de/1064.html  (ภาษาเยอรมันเท่านั้น)

(15) http://www.christinakubisch.de/, มีหน้าภาษาอังกฤษ

(16) http://fk1.hbk-bs.de/index.php?id=11 (ภาษาเยอรมันเท่านั้น)

(17) http://www.udk-berlin.de/sites/soundstudies/content/index_eng.html (ภาษาอังกฤษ)

(18) http://www.samauinger.de/

(19) http://www.musik.uni-mainz.de/1622_DEU_HTML.php (ภาษาเยอรมันเท่านั้น)

(20) http://www.peter-kiefer.de/ (ภาษาเยอรมันเท่านั้น)


KLANGKUNST I

Gordon Monahan (*1956 Kingston/Canada), einer der arriviertesten Künstler der internationalen Klangkunst-Szene, sagte 2005 anlässlich einer Performance in Berlin: „There’s something I’ve been meaning to get off my chest - new sounds - new this, new that. Everyone’s talking about Oh, this person’s doing something new, that’s never been done before. Like, you go to these museums, you know? And, when did it start? About ten years ago they discovered sound art? Uh, sound art has been around for at least fifty years, and yet, now they’ve dicovered something new. So you go to these contemporary art museums, and you walk in, and there’s some new artist doing sound art, so there’s a speaker in the middle of the room, you know, and there are jelly beans bouncing up and down in the speaker, and this is supposed to be new?“ (1)

Monahan begann seine musikalische Karriere zwischen 1968 und 1973, als er als Rockmusiker mit verschiedenen Bands in Ottawa/Kanada auftrat. Von 1974 bis 1976 studierte er Physik, von 1976 bis 1989 Klavier und Komposition an der Mount Allison University in Sackville, New Brunswick. Seit 1978 entwickelte er multimediale Klanginstallationen und Performances unter anderem mit aufgehängten, kreisenden Lautsprechern, die sich um den Performer herum bewegten und die live modulierte Klänge an den Raum abgaben (Speaker swinging, 1981). Er machte Videos, entwarf kinetische Maschinenskulpturen und experimentierte mit dem Klavier. Von 1981 bis 1983 studierte er bei dem Komponisten John Cage. Seit den 1990er Jahren lebt und arbeitet er außer in Kanada auch in Berlin. Er ist Direktor von Electric Eclectics, einem Festival für experimentelle Musik und Klangkunst, das jeden Sommer in der Nähe seines Wohnortes Meaford/Ontario stattfindet. (2)


1988 ließ er anlässlich des Klangkunst-Symposiums in St. John’s auf Neufundland ein Klavier auf den Gipfel von Gibbet’s Hill oberhalb der Hafenstadt transportieren. Das Instrument diente als Klangverstärker für lange Klaviersaiten, die über die Klippen des Berges gespannt wurden. Die Saiten wurden vom Wind in Schwingungen versetzt und zu lauten Klängen angeregt, ein Prinzip, das als "Äolsharfe" bereits seit der griechischen Antike bekannt ist. Der Transport des Klaviers durch die Luft war eine Kunst-Aktion, ebenso wie der Abbau der Installation zwei Wochen später, als das Klavier über die Klippen geworfen wurde und in tausend Stücke zerschlug. 2006 konfrontierte Monahan in seiner Installation "Piano Airlift" (1988/2006) in der Kunsthalle von Krems/Österreich ein Video dieser Aktion mit einem selbstspielenden elektronisch gesteuerten Klavier (MIDI-player Piano), (3) von dem Monahan’s eigene Klangkomposition zu den Bildern des sonst stummen Videos zu hören war. (4)


Klangkunst wird erst seit Beginn der 1980er Jahre als eigenständige Kunstgattung wahrgenommen, ohne dass sich zu diesem Zeitpunkt schon ein eigener Begriff dafür herausgebildet hätte. Ein Festival für Neue Musik, das 1979 vom New Yorker Zentrum für experimentelle Kunst "The Kitchen" (6) unter dem Motto "New Music, New York" veranstaltet wurde, dokumentierte bereits neben eher klassischen Konzertstücken eine Anzahl von Klangperformances unter anderem von Garret List, Gordon Mumma, Pauline Oliveros, Charlie Morrow, Tony Conrad und Charlemagne Palestine, die heute vom reinen Hörerlebnis her mühelos der Klangkunst zugeordnet werden würden. (7) Im selben Jahr gab es unter dem Titel "Sound" im Institute of Contemporary Art in Los Angeles die erste Ausstellung, in der Klanginstallationen, vom Klang erfüllte Räume, Klangskulpturen und neu entwickelte Instrumente gezeigt wurden. 1983 wurde in St. John’s auf Neufundland das erste Sound-Symposium abgehalten. Erst 1984 etablierte sich der Begriff "Sound Art" mit einer gleichnamigen Ausstellung, die der amerikanische Komponist William Hellermann für das Sculpture Center New York kuratiert hatte.

In Deutschland wird seitdem der Begriff "Klangkunst" als direkte Übersetzung des englischen "Sound art" verwendet, im Französischen und Spanischen sagt man "Art sonore" bzw. "Arte sonoro". In den meisten anderen Sprachen wird das englische "Sound art" als Fremdwort benutzt und in die eigenen Schriftzeichen übertragen. Als Klangkunst bezeichnet man Werke der modernen Kunst, also Objekte und Skulpturen, Installationen, Videos, Computer-Kunst, Aktionen und Performances, bei denen der Anteil des Erlebbaren zu gleichen Teilen dem Sehen und dem Hören, also Auge und Ohr zuzuordnen ist und bei denen der Klang genauso wie alle anderen Werkstoffe des Kunstwerks als geformtes und gestaltetes Material verwendet wird.

Der Klang, also die hörbaren Anteile des Kunstwerks, können menschliche Laute oder bearbeitete Teile der menschlichen Sprache sein, bearbeitetes musikalisches Material, natürliche oder Alltagsgeräusche, der Klang von Instrumenten, Materialien, Maschinenteilen oder elektronischen Elementen und Systemen sowie mechanisch oder elektronisch erzeugte Rhythmen. Bei begehbaren Räumen, Architekturen oder auf Straßen und Plätzen, in denen Klänge installiert sind, spricht man von "Klangräumen". Auch neu erfundene Instrumente, die wie Skulpturen einen hohen visuellen Anteil haben und die maschinell, elektronisch, von einem Performer oder auch vom Publikum bespielt werden können, werden zur Klangkunst hinzugezählt. Die Aufführungen werden als Klangperformance oder Klangkonzert bezeichnet. Werke der Klangkunst werden heute üblicherweise der bildenden Kunst zugeordnet und in Ausstellungen gezeigt. Ebenso häufig sind sie aber auch auf Festivals für neue und experimentelle Musik zu erleben.

Seit Mitte der 1980er Jahre entstand im deutschsprachigen Raum und in Mitteleuropa eine vielfältige Klangkunst-Szene, in der zahlreiche Künstler im Bereich zwischen Akustischem und Visuellem arbeiteten und neben dem Konzert- und Ausstellungsbetrieb vor allem Klangskulpturen und Klanginstallationen zu einer eigenständigen, vielfältigen Kunstgattung entwickelten. 1985 zeigte die Städtische Galerie in Würzburg eine erste Ausstellung unter dem Thema "Klangskulpturen '85". 1985, '86 und '88 fanden Audio-Art-Symposien in Stuttgart, Hassel/Belgien und Linz/Österreich statt. Das seit 1979 jährlich in Linz/Österreich stattfindende Festival "Ars Electronica" stand 1987 unter dem Thema "Der freie Klang". 1990 öffneten sich die "Donaueschinger Musiktage", das weltweit älteste und berühmteste Festival für zeitgenössische Musik, den Klangskulpturen und Klanginstallationen mit Werken von Rolf Julius, Takehisa Kosugi, Christina Kubisch, Bill Fontana und Sabine Schäfer. 1994 fand in Maastricht/Niederlande an historischen Plätzen der Stadt das Festival "Multiple Sounds" statt, 1995 im Stadtraum von Hannover das Festival "SoundArt '95".

In Deutschland wurde die Klangkunst seit Mitte der 1990er Jahre durch große Überblicks-Ausstellungen mit begleitenden Publikationen, die Gründung öffentlicher Galerien und die Spezialisierung einzelner Museen, die Vergabe von Preisen und die Einrichtung von Studiengängen gezielt öffentlich gefördert. 1996 kuratierte die Musikpsychologin und Musikwissenschaftlerin Helga de la Motte-Haber im Rahmen der 300-Jahr-Feier der Akademie der Künste in Berlin die erste umfassende Ausstellung zur Klangkunst unter dem Titel "sonambiente - Festival für Hören und Sehen", zu der ein Handbuch mit rund siebzig Biographien und Werken internationaler Klangkünstler und Projektgruppen erschien. (8) Im selben Jahr wurde in Berlin die öffentlich geförderte "singuhr hoergalerie" gegründet, die seitdem mehr als achtzig Ausstellungen von Klangobjekten, kinetischen Skulpturen, reinen klingenden Räumen und audiovisuellen Inszenierungen zeigte. (9) Von 2000 bis 2010 bestand in München unter dem Namen "t-u-b-e" eine öffentliche Galerie für radiophone Kunst, Installationen und Audio-Performances. (10)

Seit 2002 wird in dem auf Skulpturen der klassischen Moderne und Medienkunst spezialisierten "Skulpturenmuseum Glaskasten" in Marl alle zwei Jahre der "Deutsche Klangkunstpreis" verliehen. (11) Die dort gezeigte Ausstellung der Nominierten und der Preisträger ist auch während der international bekannten Kunstmesse "Art Cologne" in Köln zu sehen. 2004 veranstaltete die Kunsthochschule für Medien (KHM) in Köln über drei Wochen das Festival "Klangraum - Raumklang, Aspekte internationaler Klangkunst", zu dem ein Symposium, eine Ausstellung und zahlreiche Konzerte gehörten und über das 2010 ein umfangreiches Begleitbuch erschien. (12) 2006 zeigte die Akademie der Künste in Berlin die zweite und vorerst letzte Ausstellung mit dem Titel "sonambiente", diesmal mit dem Untertitel "klang kunst - sound art", in der an zahlreichen Orten der deutschen Hauptstadt Werke von rund 60 internationalen Künstlern und Projektgruppen und erstmals Arbeiten von Studenten der Klangkunst-Studiengänge an deutschen Kunst- und Musikhochschulen gezeigt wurden. Der 400 Seiten starke Katalog gilt heute ebenfalls als Handbuch der Klangkunst-Szene. (13)


An vier deutschen Hochschulen kann man heute einen Master-Studiengang "Klangkunst" studieren. Seit 1994 ist dies an der Hochschule der Bildenden Künste Saar (14) in Saarbrücken bei der Klangkünstlerin Christina Kubisch (*1948 Bremen) möglich, die dort eine Professur für „Plastik/Audiovisuelle Kunst“ vertritt. Kubisch selbst studierte 1967-68 Malerei an der Akademie in Stuttgart, 1969-72 Musik in Hamburg und Graz und Zürich (Zurich). 1974 übersiedelte sie nach Mailand und studierte dort bis 1976 Komposition und Elektronische Musik am Konservatorium sowie 1980-81 Elektronik am Technischen Institut. (15)


Seit 2004 unterrichtet Ulrich Eller (*1953 Leverkusen) an der Hochschule für Bildende Künste Braunschweig als Professor das Fach „Klangskulptur/Klanginstallation“ im Rahmen des Studiums Freie Kunst. (16) Eller studierte 1977-83 an der Hochschule der Künste Berlin. Seit 1994 war er Professor für Plastik, Raum und grenzüberschreitende künstlerische Inszenierung, seit 2001 Professor für Klangskulptur/Klanginstallation an der Fachhochschule Hannover.


Seit 2004 kann man an der Universität der Künste Berlin den Aufbau-Studiengang „Sound Studies (Master of Arts)“ studieren. (17) Wählbare Schwerpunkte sind: Theorie und Geschichte auditiver Kultur, Kompetenz des Hörens, experimentelle Klanggestaltung, auditive Mediengestaltung, auditive Markenkommunikation und auditive Architektur. Leiter des Fachbereichs Experimentelle Klanggestaltung ist Professor Sam Auinger (*1956 Linz), der 2011 zum "Featured Artist" der "Ars Electronica" in Linz gewählt wurde. Der Komponist und Klangkünstler beschäftigt sich seit den frühen achtziger Jahren mit Fragen der Komposition, der Computermusik, des Sounddesigns und der Psychoakustik und arbeitet auch mit Stadtplanern und Architekten zusammen. (18)

Seit dem Wintersemester 2009/10 ist es an der Hochschule für Musik der Johannes-Gutenberg-Universität in Mainz möglich, einen Master-Abschluss im Fach "Klangkunst-Komposition" zu erwerben. (19) Der Studiengang bei dem Komponisten und Klangkünstler Peter Kiefer (*1961 Aachen) vereinigt Strömungen der Neuen Musik, der elektronischen Komposition, der Klangkunst, der audiovisuellen und der radiophonen Kunst. Kompositorische Ansätze werden mit dem Schwerpunkt auf räumlichen und intermediären Strategien erforscht, Raum- und Klanginstallationen ebenso wie performative Konzepte und mediale Verwirklichungen entwickelt. Kiefer selbst studierte Komposition und klassisches Schlagwerk an der Hochschule für Musik und Tanz Köln sowie Musik-, Theaterwissenschaft und Philosophie an der Universität Köln. (20)


Nicht erst seit den großen Ausstellungen gilt die Klangkunst auch bei Kuratoren kleinerer Museen als sicherer Garant für einen Publikumserfolg. Häufig werden in kleinen Städten, die abseits der großen Kunstzentren liegen, Festivals veranstaltet, die aus einer Ausstellung in einem Museum, Klanginstallationen in Parks und auf Plätzen sowie Konzerten und Performances bestehen. Das Interesse beim Publikum ist offenbar deshalb so hoch, weil die Klangkunst gleich mehrere Interessengebiete des gebildeten Bürgertums anspricht: die klassische Musik, die bildende Kunst, die Funktion von Musikinstrumenten ebenso wie von moderner Technik und Elektronik. Werke der Klangkunst sind häufig interaktiv, das heißt sie können durch Knopfdruck in Bewegung gesetzt, vom Besucher beeinflusst oder manuell bespielt werden. Sie sind daher auch bei Kindern beliebt. Kinder ebenso wie Erwachsene sind fasziniert von sich bewegenden, ratternden und tutenden Maschinen, die merkwürdige Klänge hervorbringen oder von Künstlern wie dem Komponisten und Schlagzeuger Ferdinand Försch (*1951 Bad Brückenau), der auf selbst gebauten und elektronisch verstärkten Schlaginstrumenten Konzerte gibt und sich neben seiner künstlerischen und musikalischen Arbeit auch auf Workshops mit Kindern spezialisiert hat.


Zahlreiche Künstler produzieren sowohl kleinere Klangobjekte als auch große raumfüllende Installationen, komponieren und machen Performances. Edmund Kieselbach (1937-2007) beispielsweise, der sich erst nach seinem Kunststudium in Hannover autodidaktisch mit Klangkunst beschäftigte, wirkte in den siebziger Jahren an großen Multimedia-Opern mit, entwickelte seit 1987 raumfüllende Installationen aus Licht- und Klangobjekten und beschäftigte sich in seinen letzten Lebensjahren mit der Erforschung des Hörens und mit Kompositionen neuer Musik. Der jüngere Christof Schläger (*1958 Bytom/Polen) wurde durch elektronisch und pneumatisch gesteuerte Klangmaschinen bekannt, die er zu selbst spielenden Rauminstallationen kombiniert und auf denen er computergesteuerte Konzerte veranstaltet. Schläger siedelte 1968 von Polen nach Deutschland über und studierte in Herne 1978-82 Verfahrenstechnik und Bauingenieurwesen. 1984 baute er seine erste Klangskulptur. Als einer der bedeutendsten europäischen Klangkünstler, der heute in Herne und Amsterdam lebt, ist er im Bereich der Kunst und der Musik eigentlich Autodidakt. 2007 entwickelte er für die kleine norddeutsche Hafenstadt Flensburg anlässlich einer Klangkunst-Ausstellung ein Hornkonzert, das mit seinen selbst gebauten Klangmaschinen und mit druckluftgesteuerten Schiffshörnern von mehreren Seiten des Ostseehafens aus gleichzeitig zu hören war.


Die Klangkunst-Szene in Deutschland wie auch in zahlreichen anderen Staaten Europas wie Spanien, Frankreich, Holland und Belgien ist heute außerordentlich vielfältig. Jährlich finden zahlreiche Ausstellungen, Festivals und Symposien statt. Im Rückblick scheint es, als hätte sich diese Kunstgattung in den achtziger und neunziger Jahren aus dem Bereich der Ausstellungen, Festivals, Museen und Publikationen heraus neu gebildet und nicht etwa aus dem Bereich der Kunst selbst. Erinnern wir uns, dass Gordon Monahan am Anfang nicht von zwanzig sondern von fünfzig Jahren sprach, seit es Klangkunstwerke gibt? Will man die Geschichte der Klangkunst richtig und von Anfang an erzählen, so beginnt man mit dem Komponisten John Cage, der in den 1940er Jahren Kompositionen für präpariertes Klavier (Prepared Piano) schuf, sowie den Klang-Events und Fluxus-Konzerten der fünfziger und sechziger Jahre. Bei John Cage haben einige der heutigen Klangkünstler studiert. Viele andere berufen sich auf ihn. Diese Geschichte erzählen wir im zweiten Teil des Artikels.

(1) Mitschrift aus der Performance von Gordon Monahan: "Theremin in the Rain", Berlin, Hamburger Bahnhof, 1./2.12.2005, zitiert nach: Ausstellungs-Katalog "sonambiente berlin 2006, klang kunst, sound art", hrsg. von Helga de la Motte-Haber und anderen, Akademie der Künste, Berlin 2006, S. 286

(2) http://www.electric-eclectics.com/

(3) MIDI = Musical Instrument Digital Interface, vgl. http://en.wikipedia.org/wiki/MIDI ; verwendet wird in der Installation ein Disklavier von Yamaha, vgl. http://en.wikipedia.org/wiki/Disklavier

(4) Im September 2007 wurde die Installation "Airlift Piano" (1988/2006) erneut auf der vom Autor dieses Artikels kuratierten Ausstellung "Klangraum Flensburg" in Flensburg gezeigt (http://artpositions.blogspot.com/2011/08/klangraum-flensburg-2007.html) . Biograpie, Werkbeschreibungen und Klangbeispiele von Gordon Monahan findet man auf seiner Webseite http://www.gordonmonahan.com/.

(5) entfällt

(6) The Kitchen, Center for video, music, dance, performance, film, and literature, http://thekitchen.org/

(7) 2005 gab The Kitchen Archives bei dem Musiklabel Orange Mountain Music eine CD mit Archivmaterial des Festivals "New Music, New York 1979" heraus. Zahlreiche Hörbeispiele können auf folgender Webseite abgerufen werden http://www.jpc.de/jpcng/jazz/detail/-/art/From-The-Kitchen-Archives-New-Music-New-York-1979/hnum/4779968 . 2004 feierte "The Kitchen" den 25. Jahrestag des Ereignisses mit einem weiteren Festival unter dem Motto "New Sound, New York", das mit Performances, Installationen und Gesprächsveranstaltungen neue Arbeiten von Klangkünstlern präsentierte, denen es um die Verbindung von Musik, Architektur und Bildender Kunst ging.

(8) Klangkunst, hrsg. von der Akademie der Künste, Berlin, Prestel-Verlag, München, New York 1996

(9) http://www.singuhr.de/

(10) http://www.t-u-b-e.de/

(11) http://www.klangkunstpreis.de/

(12) Klangräume der Kunst, hrsg. von Peter Kiefer, Kehrer Verlag, Heidelberg 2010

(13) sonambiente berlin 2006, klang kunst - sound art, hrsg. von Helga de la Motte-Haber und anderen im Auftrag der Akademie der Künste, Berlin, Kehrer Verlag, Heidelberg 2006. Zu allen Handbüchern und Katalogen sind auch CDs oder DVDs erschienen.

(14) http://www.hbksaar.de/1064.html

(15) http://www.christinakubisch.de/

(16) http://fk1.hbk-bs.de/index.php?id=11

(17) http://www.udk-berlin.de/sites/soundstudies/content/index_eng.html

(18) http://www.samauinger.de/

(19) http://www.musik.uni-mainz.de/1622_DEU_HTML.php

(20) http://www.peter-kiefer.de/

Axel Feuss:
SOUND ART II


































in: Fine Art Magazine, Vol. 9, No. 86, Chiang Mai/Bangkok,
January 2012, p. 34-41
(for German please scroll down)

Sound Art II (ซาวด์อาร์ต 2)

Text: Dr. Axel Feuss, แปล: ศิริวรรณ ผุงประเสริฐ

จากบทความตอนที่หนึ่ง ("ซาวด์อาร์ต 1" จากนิตยสารไฟน์อาร์ต ฉบับที่ 84 ของเดือนตุลาคม พ.ศ. 2554) เราได้เรียนรู้มาแล้วว่า ซาวด์อาร์ตได้พัฒนามาเป็นศิลปะประเภทใหม่ ที่มีต้นกำเนิดมาจากดุริยางคศิลป์สมัยใหม่ (คลาสสิกแห่งคริสต์ศตวรรษที่ 20) (1) ในทศวรรษ 1980 ซึ่งเรียกกันว่าซาวด์อาร์ต (Sound Art) ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1984 เป็นต้นมา มีการจัดแสดงนิทรรศการ จัดงานเทศกาล รวมทั้งเผยแพร่ในสิ่งตีพิมพ์และการจัดสัมนา อีกทั้งยังได้รับการสนับสนุนจากแกลเลอรี พิพิธภัณฑ์ศิลปะทั่วไป มหาวิทยาลัยและสถานศึกษาดนตรีและศิลปะหลายแห่งต่างก็เปิดสอนวิชานี้ ซาวด์อาร์ตจึงกลายเป็นศิลปะประเภทหนึ่งในสาขาทัศนะศิลป์ อันเป็นที่นิยมแพร่หลายในวงการทัศนศิลป์แห่งทวีปยุโรปในเวลาต่อมา

เราทราบมาเช่นเดียวกันว่า ผู้บุกเบิกซาวด์อาร์ตรุ่นแรกๆ มักจะกล่าวถึงนักประพันธ์ดนตรี จอห์น เคจ (John Cage ค.ศ.1912-1992) ซึ่งบางคนก็เคยศึกษากับเขามาก่อน และยกย่องให้เป็น "บิดาแห่งซาวด์อาร์ต" ในช่วงแรกคือผลงานทีอยู่ในระหว่างปี ค.ศ. 1940 ถึง ค.ศ. 1980 ที่ไม่ใช่ผลงานดนตรี ซึ่งปัจจุบันเรียกกันว่า "ซาวด์อาร์ต"(2)เช่นผลงานของ จอห์น เคจ (John Cage) นัมจุนไปค์ (Nam June Paik) และของศิลปินอื่นๆ กลับมีผู้นิยามผลงานเหล่านี้จากปี ค.ศ. 1985 ถึง ค.ศ. 1990 ว่าเป็นผลงาน "อินเตอร์เมเดีย" (Intermedia) ซึ่งมีการจัด "กิจกรรม" หรือจัดแสดง "คติฉับพลัน" (Happening) ในบางกรณีที่จัดแสดงกิจกรรมขนาดใหญ่ก็มักจะเรียกกันว่า "ซาวด์โอเปร่า" (Sound opera) แม้กระทั่งในยุคอนาคตนิยม (Futurism) และดาดา (Dadaism) ก็มีผลงานบางชิ้น ที่จัดได้ตามหลักของวงการปัจจุบันนี้ได้ว่าเป็นผลงานซาวด์อาร์ต ซึ่งสำหรับคนในวงการรุ่นแรกๆ จะเรียกผลงานเหล่านี้ว่าเป็นศิลปะวัตถุ (Object Art) แต่เมื่อตั้งแสดงบนเวทีก็จัดให้เป็นซาวด์อาร์ตเชิงเพอร์ฟอร์แมนซ์ (Performance) ด้วยเช่นกัน

ผลงานแบบ "Intonarumori" (เครื่องทำเสียงอึกทึก) รุ่นแรกๆของศิลปินชาวอิตาลี่ ลุยจี รุสโซโล (Luigi Russolo ค.ศ. 1885-1947) นั้นทำจากกล่องที่ส่งเสียงกังวาน โดยมีกระบังลมที่ทำให้เกิดเสียงโดยใช้มือหมุน ซึ่งในภายหลังพัฒนามาใช้ไฟฟ้าหมุนอัตโนมัติ แต่ก็จัดว่าเป็นซาวด์อาร์ตได้ รุสโซโล (Russolo) คือศิลปินที่อยู่ในกลุ่มอนาคตนิยม (Futurism) เคยทำงานไก้ลชิดกับ Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944) ผู้วางหลักการให้แก่กลุ่มอนาคตนิยมในปี ค.ศ. 1905 รุสโซโลเคยให้เหตุผลเมื่อครั้งที่ประกาศแนวคิด "L’arte dei rumori" (Art of Noises) ในปี ค.ศ. 1913 ไว้ว่า โสตประสาทของมนุษย์ได้ปรับตนเองจนเคยชินกับเสียงอึกทึกมาตั้งแต่ยุคปฏิรูปอุตสาหกรรมด้วยพลังงาน เสียงของความเร็ว รวมทั้งเสียงรบกวนในตัวเมืองและสถานที่ทำงานมานานแล้ว มนุษย์เราย่อมเปิดใจยอมรับเสียงอึกกระทึกสับสนจากสภาพแวดล้อมของโลกได้ เสียงอีกทีกเหล่านี้จะเป็นองค์ประกอบสำคัญแก่วงการดุริยางคศิลป์ภายในอนาคตได้ ทฤษฏีการใช้กลุ่มของเสียงและเสียงดังจากสิ่งแวดล้อมของรุสโซโลได้กลายเป็นแนวคิดสำคัญแก่ดุริยางคศาสตร์แห่งศตวรรษที่ 20 ในเวลาต่อมา ซึ่งภายในปีเดียวกันเขาก็สร้าง "Intonarumori" (เสียงอึกทึก) จากเครื่องดนตรีต่างๆ และรวบรวมเป็นวงออร์เคสตรา (orchestra) เปิดแสดงเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1914 ร่วมกับ Marinetti และ ค.ศ. 1917 ในงานมหกรรม "Gran Concerto Futuristico" ที่เมือง Modena ประเทศอิตาลี่ อันก่อให้เกิดความไม่พึงพอใจแก่ผู้ชมเป็นอย่างยิ่ง และจบลงด้วยความรุนแรงที่ผู้ชมเป็นฝ่ายเริ่มก่อน ในวงการซาวด์อาร์ตยุคปัจจุบัน อาจจัดให้ "Intonarumori" (เครื่องทำเสียงอึกทึก) อยู่ในกลุ่มเครื่องดนตรีแบบใหม่ เนื่องจากเป็นเครื่องดนตรีที่แฝงสุนทรียะภาพอยู่ในตัว และสะท้อนจิตวิญญาณแห่งการแสดงบันเทิงสด

แต่ก็มีผลงานอนาคตนิยม (Futurism) บางชิ้น ที่ไม่อาจจัดให้เป็นซาวด์อาร์ตได้ อาทิเช่นงานประติมากรรมเสียงขนาดเล็ก (ค.ศ. 1915) ที่เคลื่อนไหวได้จาการใช้มือหมุน ของ Fortunato Depero (1892-1960) ซึ่งตั้งชื่อไว้อย่างยาวระเบิดว่า "Complesso plastico colorato motorumorista simultaneo di scomposizione a strati" ซึ่งอันที่จริงก็เป็นเพียงเสียงดนตรีที่เกิดจากล้อเสียงของกล่องเพลง (musical box) เท่านั้น ส่วน "Sculptural Construction of Noise and Speed" (ค.ศ. 1914/15 ณ พิพิธภัณฑ์ศิลปะ Hirshhorn Museum and Sculpture Garden แห่งกรุงวอชิงตัน) ของ Giacomo Balla (1871-1958) คือผลงานที่มีลักษณะเชิงอนาคตนิยม มีลักษณะนิ่งไม่เคลื่อนไหว เป็นผลงานที่สะท้อนสาระของความเร็วและเสียงดังอึกทึก โดยใช้อะลูมิเนียมและโลหะติดตั้งบนไม้ ทำให้ดูเหมือนประติมากรรมนูนเชิงนามธรรม ผลงานรุ่นก่อนซาวด์เพอร์ฟอร์มานซ์ (Sound performance) และก่อนที่จะมีลักษณะที่ไกล้เคียงกับบทกวีมีเสียง (Sound poetry) ของจอห์น เคจ คือผลงานที่ใช้วรรณกรรมเป็นสื่อแสดงคติแบบดาดา ซึ่งระยะแรกแสดงที่ Cabaret Voltaire ณ กรุงซูริค (Zurich) แห่งสวิสเซอร์แลนด์ เมื่อปี ค.ศ. 1916 Hugo Ball (1886-1927) คือผู้บุกเบิกศิลปะบทกวีมีเสียง (Sound poetry) แบบปราศจากความหมาย โดยแยกพยางค์ออกจากคำและนำมาต่อกันอีกครั้งหนึ่ง ซึ่งเป็นการแยกความหมายออกจากคำพูด (3) จากนั้นจึงทวนพยางค์เหล่านี้ให้เป็นเสียงเดียว หรือใช้คนเป็นหมู่พูดออกเสียงในเวลาเดียวกัน จนเหมือนดั่งว่ามีเป็นการอ่านกวีพร้อมๆกันบนเวที ส่วน Tristan Tzara (1896-1963) กลับท่องบทกวีที่ตนแต่งไว้ด้วยเสียงตะโกน ติดตามด้วยเสียงสะอื้น เสียงผิวปาก เสียงกริ่ง เสียงตีกลอง เสียงตีโต๊ะและกล่อง ต่างกับ Richard Huelsenbeck (1892-1974) ที่ใช้เสียงหวดแซ่ เสียงโซ่ตรวนเท้าและเสียงตีกลอง

ซาวด์อาร์ตที่จัดว่าเป็นผลงานชิ้นบุกเบิกคือ ผลงานของนักประพันธ์เพลงหัวก้าวหน้าชาวรัสเซีย Arsenij Mikhailovich Avraamov (1886-1944) หลังจากปฏิรูปทางการเมืองในประเทศรัสเซีย เขาก็ถูกแต่งตั้งให้เป็นเจ้าหน้าที่หน่วยควบคุมการศึกษา ในระหว่าง ค.ศ. 1917 และ ค.ศ. 1921 เขาจึงแต่งเพลง "Sinfonia Gudkov" ขึ้น อันเป็น "ซินโฟนีสำหรับเป็นสัญญาณเตือนภัยในโรงงาน" ผลงานชิ้นนี้แสดงในวันครบรอบห้าปีของการก่อตั้งสหภาพโซเวียต ณ เมือง Baku/Azerbaijan ในปี ค.ศ. 1922 ซึ่งเขาได้รับแรงบันดาลใจมาจากกลุ่มอนาคตนิยมแห่งกรุง St. Peterburg ประเทศรัสเซีย โดยนำเสียงจากคณะนักร้องหลายกลุ่ม แตรเตือนภัยหมอก (foghorn) จากกองทัพเรือสหภาพโซเวียตที่ประจำอยู่ที่น่านทะเลแคสเปียน (Caspian Sea) รวมทั้งทหารพร้อมอาวุธสองกองทัพ กับทหารราบหลายหน่วยพร้อมอาวุธปืน เครื่องบินน้ำหลายลำ และเสียงสัญญาณไซเรนจากโรงงานต่างๆแห่งเมือง Baku มาเป็นองค์ประกอบของซินโฟนี่ โดยใช้เสียงหวูดจากเครื่องจักรไอน้ำเล่นทำนองเพลง "The International" และ "Marseillaise" ขณะที่รถไฟแล่นแข่งความเร็วผ่านตัวเมือง บาคู (Baku) และสิ้นสุดลงด้วยเสียงอึกทึกอย่างอลังการ โดย Avraamov คอยกำกับซินโฟนีอึกทึกบนหอสูงด้วยคบไฟ ขณะที่ผู้กำกับอื่นๆคอยกำกับการประสานเสียงเหล่านี้ด้วยสัญญาณธงและเสียงยิงปืน (4)

แทบไม่มีใครคาดว่า ศิลปะวัตถุยุคเริ่มต้นในสมัยลัทธิเค้าโครง (Constructivism) และสถาบันเบาเฮาสจะไม่มีแนวคิดเชิงซาวด์อาร์ตอยู่บ้างเลย แม้ Marcel Duchamp (1887-1968) ศิลปินต้นกำเนิดศิลปะเก็บตกหลายรูปแบบจะเคยสร้างผลงานแบบ "Rotary Glass Plates (Precision Optics)" (ในปี ค.ศ. 1920 ที่ Yale University Art Gallery) ที่มีลักษณะเชิงจลนศิลป์ (Kinetic Art) และศิลปะลวงตา (Op Art) ก็ตาม แต่เขาก็ไม่เคยสร้างผลงานแบบซาวด์อาร์ตเลย เขาเพียงแต่เคยแต่งเพลงในปี ค.ศ. 1913 ร่วมกับ Yvonne และ Madeleine แบบพี่น้องกันเอง ซึ่งปัจจุบันอาจจัดให้เพลงนี้อยู่ในข่ายขององค์ประกอบเสียง (Sound composition) ได้ "Erratum Musical" เป็นผลงานที่เกิดขึ้นจากการใช้หลักการสร้างสรรค์แบบสุ่ม โดยมีการสุ่มจับฉลากที่เป็นโน๊ตเพลง 75 ฉลากวางปะปนกันอยู่ในหมวก (5) László Moholy-Nagy ก็เคยสร้างผลงานประติมากรรมเชิงนามธรรมทำจากโลหะในรูปแบบจลนศิลป์และศิลปะลวงตาเช่นกัน ขณะที่เขากำลังเป็นหัวหน้าชั้นในวิชาสร้างสรรค์ด้วยโลหะที่สถาบันเบาเฮาส (Bauhaus) แห่งเมือง Weimar และ Dessau จาก ค.ศ. 1923 ถึง ค.ศ. 1928 "Light-Space Modulator" (Busch-Reisinger Museum, Cambridge/MA) คือตัวอย่างผลงานมีชื่อที่สุดที่เคยแสดงในปี ค.ศ. 1930 ณ กรุงปารีส (Paris) แต่ไม่ว่าจะเป็นผลงานของ Moholy-Nagy หรือของใครก็ตามจากสถาบันเบาเฮาส ศิลปินที่กล่าวถึงนี้ไม่เคยสร้างผลงานเชิงซาวด์อาร์ตเลย ทั้งนี้ทั้งนั้นอาจเป็นเพราะเบาเฮาส์ไม่เคยมีวิชาทางด้านดนตรีให้ศึกษา หลังจากที่ Moholy-Nagy ย้ายทีอยู่ไปยังสหรัฐอเมริกาในปี ค.ศ. 1937 และเป็นผู้อำนวยการแห่งสถาบันเบาเฮาส์ใหม่ (New Bauhaus) ที่นคร Chicago เขาจึงก่อตั้งสถานศึกษา "Chicago School of Design" ขึ้นในปี ค.ศ. 1939 พร้อมทั้งเชิญ John Cage ให้มาเป็นอาจารย์สอนวิชาการค้นคว้าทดลองทางด้านดนตรีในปี ค.ศ. 1941

ผลงานที่จัดได้ว่าเป็นการแสดงเพอร์ฟอร์มแมนซ์ที่สถาบันเบาเฮาส์คือ "Triadic Ballet" โดย ออสกา ซเล็มเมอร์ (Oskar Schlemmer ค.ศ. 1888 ถึง ค.ศ. 1943) ซึ่งใช้เวลาสร้างสรรค์มาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1914 แต่เพิ่งนำมาเสนอแสดงเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1922 ณ เมือง Stuttgart ประเทศเยอรมนี ซเล็มเมอร์ เคยเป็นอาจารย์สอนเขียนภาพฝาผนัง แต่ต่อมาในปี ค.ศ. 1923 ถึง 1929 เขาได้สอนการแสดงที่สถาบันเบาเฮาส์ และจัดแสดง "Triadic Ballet" ในรูปแบบของการแสดงบันเทิงที่ "Metropol-Theater" (โรงละครแห่งเมืองหลวง) แห่งกรุงเบอร์ลินในปี ค.ศ. 1926 การแสดงครั้งนั้นประกอบด้วย ศิลปะการเต้น เครื่องแต่งกาย (costume) การแสดงละครไมม์ (mime) และดนตรี ผู้แสดงแต่งกายด้วยเครื่องแต่งกายที่มีรูปทรงเรขาคณิตพร้อมทั้งเต้นเหมือนหุ่นยนตร์ และทำให้การแสดงนั้นกลายเป็นผลงาน "ลัทธิเค้าโครงแบบเต้นรำ" (danced Constructivism) (6) ซึ่งก็ยังไม่ใช่ผลงานซาวด์อาร์ต หากเป็นการแสดงบันเทิงเสียมากกว่า เพราะเสียงเพลงที่ใช้ประกอบการแสดงนี้ แท้ที่จริงแล้วเป็นเพลงที่นักแต่งเพลงชาวเยอรมัน Paul Hindemith (1895-1963) เป็นผู้แต่งสำหรับระบำบัลเลต์ขึ้น การนำการเต้นแบบหุ่นยนต์มาประกอบกับดนตรียุคใหม่ หรือคลาสสิกแห่งศตวรรษที่ 20 (20th-century classical music) จะอยู่ในบริบทของผลงานมัลติมีเดียและซาวด์โอเปรา (Multimedia and Sound opera) ที่เริ่มพัฒนาแนวคิดมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1968/70 ในประเทศเยอรมนี เสียมากกว่า

แนวคิดสำคัญที่เป็นแนวทางนำเข้าสู่การสร้างสรรค์ซาวด์อาร์ตนั้นเริ่มมาจากจอห์น เคจ นั่นเป็นเพราะเขาเคยศึกษาการเรียบเรียงดนตรีกับ Arnold Schoenberg (1874-1951) จากปี ค.ศ. 1933 ถึง 1935 ณ University of Southern California แห่ง Los Angeles และใช้เวลาคลุกคลีอยู่แต่ในวงการศิลปะ จึงเป็นเหตุที่ทำให้เขาค้นพบองค์ประกอบของเสียงได้แปลกใหม่ ในปี ค.ศ.1938 ในระหว่างที่เขากำลังค้นคว้าทดลองดนตรีของชาวแอฟริกันที่ Cornish College of the Arts ที่ Seattle ทำให้เขาพบว่า ไม่ใช่โน๊ตเพลง 12 เสียงหรือเครื่องเล่นดนตรีคลาสสิกที่สามารถดึงดูดความสนใจเขา แต่เป็นเสียงจากสายพินเปียโนที่เกิดจากการใช้ไขควงและวัสดุต่างๆทำให้เพี้ยน และมีจังหวะในรูปแบบแปลกใหม่ต่างหากที่ประทับใจเขา เพื่อนนักศึกษาสองคน Lou Harrison และ จิตรกร Mark Tobey เป็นพยานที่รู้เห็นวิธีการสร้างองค์ประกอบเสียงแบบนี้ บทเพลงที่เคจเขียนไว้สำหรับประกอบผลงาน "Prepared Piano" (7) โดยเฉพาะชิ้นที่แต่งขึ้นในระหว่างปีค.ศ. 1946 ถึง ค.ศ. 1948 คือเพลงประเภทโซนาตาที่บรรเลงแบบโคจรบรรจบทั้งสิ้น 16 โซนาตา ซึ่งแบ่งเป็น 4 ท่อน (16 Sonatas and 4 Interludes) เนื่องจากการนำสิ่งผิดปกติ (ในที่นี้คือไขควงและวัสดุต่าง) ไปวางคั่นสายพินเปียโนที่เล่นเป็นเวลานานถึงสองสามชั่วโมง ทำให้เขาพบโครงสร้างของดนตรีในรูปแบบใหม่ๆ ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมาเคจจึงไม่เขียนองค์ประกอบเพลงแบบคลาสสิกที่ประกอบด้วยความเร็วเป็นช่วงๆ (tempo) แต่จะเรียบเรียงองค์ประกอบให้อยู่ในเวลาหน่วยเดียวกัน (8) ด้วยวิธีนี้เคจได้สร้างเพลงคลาสสิกจากเครื่องดนตรีที่สร้างขึ้นใหม่ และทำให้โลกแห่งเสียงมีโครงสร้างรูปแบบใหม่ อันเป็นพื้นฐานสำหรับซาวด์อาร์ตรุ่นใหม่ในสมัยต่อมา

กุญแจสำคัญที่นำไปสู่การสร้างสรรค์แบบซาวด์อาร์ต คือผลงาน 4'33" (4นาทีและ33วินาที) ของจอห์น เคจ ตั้งแต่สมัยอยู่ Black Mountain College แห่งมลรัฐ North Carolina จอห์น เคจได้มีโอกาสพบปะและร่วมสังสรรค์กับศิลปินอื่นๆ ซึ่งมีทั้งชาวเยอรมัน Josef Albers ครูสอนของสถาบันเบาเฮาส์ รวมทั้งศิลปินชาวอเมริกันสำคัญๆหลายท่าน เช่น Robert Rauschenberg, Kenneth Noland, Willem de Kooning และ Buckminster Fuller การพบปะสังสรรค์กันทำให้เกิดการถกทฤษฏีแห่งความเงียบภายใต้คติของนิกายเซน ประกอบกับที่เขาเคยไปเยือน Anechoic chamber (ห้องเงียนสนิท) ณ Harvard University ในปี ค.ศ. 1951 ซึ่งทำให้เขาเห็นความจริงข้อหนึ่งว่า ไม่มีความเงียบอันแท้จริงในโลกนี้ เพราะแทนที่เขาจะได้ยินความเงียบ เขากลับได้ยินเสียงหัวใจเต้นของตนเอง และแล้วในปี ค.ศ. 1952 เคจจึงประพันธ์เพลงขึ้นมาชิ้นหนึ่งที่กรุงนิวยอร์ค ซึ่งประกอบด้วยคำสามคำ และมีความยาวทั้งสิ้น 4 นาทีและ 33 วินาที คำสามคำนั้นคือ "tacet" ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ที่บ่งบอกให้เครื่องดนตรี (ในที่นี้คือเปียโน) "เงียบ" บทเพลงชิ้นนี้จึงมีแต่ "ความเงียบ" จอห์น เคจได้ใช้ภาพจิตรกรรมชุด "White Paintings" ของ Robert Rauschenberg เป็นแรงบันดาลใจสำหรับการสร้างผลงานชิ้นนี้ บทเพลงชิ้นนี้จัดแสดงขึ้นเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1952 ที่ Woodstock มลรัฐนิวยอร์ค ร่วมกับคอนเสริตเปียโนร่วมสมัยอื่นๆ อันมีนักเปียโน David Tudor เป็นผู้เล่น ขณะเริ่มเล่น Tudor ได้กดบนคีย์บอร์ดเพียงสั้นๆครั้งแรก และกดซ้ำๆตามสองครั้ง เล่นอยู่เช่นนี้จนจบการแสดง เคจ ได้เล่าให้ฟังในภายหลังว่า "คนส่วนใหญ่มักจะไม่เข้าใจผลงานชิ้นนี้เลย เพราะการเล่นแบบนี้ไม่ทำให้เกิดความเงียบ เมื่อเงียบลงจริง ก็กลับได้ยินเสียงจากสภาพ แวดล้อม […] เช่น ขณะเมื่อ Tudor กดคีย์บอร์ดตัวแรก ผู้ชมก็ได้ยินเสียงลมโหยหวนด้านนอก เมื่อกดครั้งที่สองพวกเขาก็ได้ยินเสียงฝนตกบนหลังคา และครั้งที่สาม ก็เกิดเสียงประหลาดมาจากทิศทางของผู้ชม ซึ่งส่วนใหญ่เป็นเสียงซุบซิบกันเองหรือเสียงเดินออกจากห้องคอนเสริต" (9) ศิลปินอธิบายในภายหลังว่า "อันที่จริงผมคิดและหวังไว้ว่า วิธีนี้จะช่วยให้ผู้ชมเห็นว่า เสียงจากสิ่งแวดล้อมประสานกันเป็นเสียงดนตรีย่อมฟังแล้วน่าสนใจมากกว่าเสียงดนตรีที่พวกเราได้ยินเล่นกันในห้องคอนเสริต์" (10) ซึ่งหมายความว่า ผลงานชิ้นนี้ของเคจ ไม่เพียงแต่ทำให้เสียงแวดล้อมมีค่าเทียบเท่าดั่งเสียงดนตรี และเปิดโอกาสให้ใช้เสียงเหมือนดั่งวัสดุได้เท่านั้น หากยังสามารถใช้เสียงที่เกิดขึ้นโดยบังเอิญแล้วนำมาเป็นองค์ประกอบของเสียงดนตรีได้เช่นกัน ซึ่งทำให้แนวคิดของเคจไกล้เคียงกับคติดาดา (11)

จากนั้นมา เคจก็ใช้เสียงบังเอิญจากสภาพแวดล้อมเป็นองค์ประกอบของบทเพลงเขา จนกระทั่งในทศวรรษ 1970 ผลงานของเคจก็เริ่มมีความกลมกลืนและสมดุลย์มากขึ้น ผลงานหลายชิ้นที่ใช้เสียงของสิ่งแวดล้อมเป็นองค์ประกอบ เช่น "Score with Parts" ซึ่งเขียนขึ้นในปี ค.ศ. 1974 สำหรับวงดุริยางค์ St. Paul Chamber Orchestra เคจได้ใช้เสียงที่เคยบันทึกเมื่อตอนพระอาทิตย์ขึ้นที่ Stony Point แห่งมลรัฐนิวยอร์ค ประสานกับเสียงเพลงที่เขาแต่งขึ้น ส่วนในผลงาน "Child of Tree" (ค.ศ. 1975) และ "Branches" (ค.ศ.1976) เขากลับใช้พืชเป็นเครื่องดนตรี เช่นใช้ต้นตะบองเพชรที่เต็มไปด้วยหนามผูกติดกับเครื่องขยายเสียง (microphone) เครืองอัดเสียงและระบบเสียง เพื่อให้หนามตะบองเพชรเสียดสีและขูดกับเครื่องเสียงจนเกิดเสียงแปลกใหม่ขึ้น ในระยะนั้นศิลปินมักจะใช้คำว่า"ดนตรี" กับ "เสียง" (sound) ปะปนกันเพิ่มขึ้น ขณะที่ถูกสัมภาษณ์ในปี ค.ศ. 1979 ศิลปินถึงกับยอมรับว่า "ความสุขอันยิ่งใหญ่ของผมคือ การสัมผัสกับสุนทรียภาพในโลกที่แวดล้อมด้วยเสียง ผมสามารถแสดงความคิดและความรู้สึกของผมได้โดยไม่จำเป็นต้องมีเสียงดนตรีและจะมีความสุขมากกว่าถ้าไม่มีเสียงดนตรีใดๆ" (12)

ในปี ค.ศ. 1986 จอห์น เคจ ได้รับเชิญร่วมแสดงผลงานใน Documenta 8 แห่งเมือง Kassel ประเทศเยอรมนี อันเป็นงานมหกรรมทางศิลปะที่ศิลปินส่วนใหญ่มักสร้างผลงานสื่อแนวคิดทางด้านสังคมและการเมือง ซึ่งเคจ ได้สร้างศิลปะจัดวาง "On the Duty of Civil Disobedience" (หน้าที่ของประชาขัดขืน) ด้วยสื่อเสียงและแสง พร้อมบทความสั้นๆ (essay) ที่แปลงมาจากบทความของ Henry David Thoreau ของปี ค.ศ. 1848 โดยใช้ลำโพง 36 ตัว และไฟฉายแรงสูง 24 ตัวจัดวางแบบให้แสงเปลี่ยนแปลงความกล้าของแสงแบบสุ่ม และเก้าอี้ที่สรรค์หามาจากห้อง 6 ห้อง ผลงานจัดวางรุ่นต่อมาในปี ค.ศ. 1998 ซึ่งมีลักษณะคล้ายคลึงกับผลงานชิ้นนี้ ตั้งแสดงอยู่ที่ Kunsthalle Bremen (หอศิลป์แห่งเบรเมน) ประเทศเยอรมนี โดย เคจ ได้เปลี่ยนแปลงบทความและคำพูดต้นฉบับบางตอน เพื่อให้คล้องจองตามคติของท่านมหาตมา คานธี และกลุ่มเรียกร้องความเสมอภาคทางสีผิวของสหรัฐอเมริกาในทษวรรศที่ 1960 เคจ นำข้อความและคำเหล่านั้นมาเรียงและตัดต่อใหม่ จนกลายเป็นประโยคที่มีข้อความใหม่ พร้อมทั้งนำเสียงที่เคยบันทึกไว้มาย่นย่อให้สั้นลงและบางตอนยืดให้ยาวขึ้น โดยเปลี่ยนแปลงเสียงที่อัดผ่านจากลำโพงให้เกิดองค์ประกอบใหม่ นำเศษของคำหรือประโยคมาปะติดปะต่อและประกอบเข้าด้วยกันจนเกิดเสียงสูงต่ำดั่งเสียงดนตรี เก้าอี้อันเป็นสิ่งที่ใช้ในชีวิต ประจำวัน ก็นำมาตั้งทั่วไปตามอารมณ์เหมือนเชิญชวนให้ผู้ชมเลือกนั่งฟังเพลงที่เขาประพันธ์ขึ้น และเป็นครั้งแรกที่เคจใช้หลักการสามประการที่นำมาจากผลงาน 4'33" คือ ทำให้ผลงานด้านดนตรีเปิดกว้าง (ในที่นี้คือการใช้ผลงานวรรณ กรรม) ความบังเอิญ และการแสดงสดอันแท้จริง อันเป็นหลักพื้นฐานที่ศิลปินซาวด์อาร์ตรุ่นหลังๆใช้สร้างผลงานจัดวางมาอย่างต่อเนื่องครั้งแล้วครั้งเล่า จนเกิดผลงานที่แปลกใหม่ๆ มาตลอดระยะเวลามายาวนานกว่า 35 ปี

หลังจากที่ จอห์น เคจ กลับมายัง Black Montain College ในปี ค.ศ. 1952 เขาได้เขียนบทเพลงขึ้นมาชิ้นหนึ่งสำหรับกิจกรรมที่มีแนวสร้างสรรค์แบบฉับพลัน และมีกำหนดเวลาสำหรับการแสดงกิจกรรม ส่วนศิลปินเองจะอ่านข้อความ Merce Cunningham คู่ชีวิตของ Cage แสดงศิลปะของการเต้น (dance) Robert Rauschenberg เขียนภาพจิตรกรรม และทดลองสร้างเสียงเพลงด้วยเครื่องเล่นจานเสียง และ David Tudor เล่นเปียโน นอกจากนี้ยังประกอบด้วยศิลปินผู้ร่วมงานอื่นๆ ศิลปินทุกคนที่ร่วมกิจกรรมสามารถแสดงหรือกระทำอย่างใดอย่างหนึ่งภายในเวลาจำกัด ไม่เช่นนั้นเขาจำเป็นต้องนั่งรอต่อไป "Untitled Event" จัดว่าเป็นผลงานเชิงคติฉับพลัน (Happening) ยุคแรก ที่มีลักษณะเชิงกิจกรรมและการแสดงสด ซึ่ง Allan Kaprow (1927-2006) นักศึกษาของเคจ ได้นำไปพัฒนาต่อ โดยใช้เสียงเป็นองค์ประกอบของผลงาน ผลงานชิ้นแรกที่ Kaprow จัดชื่อ "18 Happenings in 6 Parts" (ที่ Reuben Gallery แห่ง นครนิวยอร์ค ค.ศ. 1959) ประกอบด้วยภาพยนตร์ ภาพสไลด์ (slide) การเต้น เสียงดนตรี การใช้คำ ประติมากรรมขับเคลื่อน คอนเครตมิวสิค (Concrete Music) ซาวด์อีเวนท์ (Sound Event) และภาพจิตรกรรม

ในระหว่างที่วงการศิลปะกำลังมีความเคลื่อนไหวครั้งใหญ่ไปทั่วโลก ซึ่งเป็นเวลาเดียวกันที่ Fluxus กำลังรวมกลุ่มเป็นเครือข่ายที่มีทั้งศิลปินด้านทัศนศิลป์และดุริยางคศิลป์ สมาชิกรุ่นแรกของเคลือข่ายนี้คือ George Maciunas, George Brecht และ Dick Higgins ซึ่งต่างเคยศึกษาวิชาทดลองดนตรี กับ จอห์น เคจ ระหว่างปี ค.ศ. 1957 ถึงค.ศ. 1959 ที่ New School for Social Research แห่งกรุงนิวยอร์ค Maciunas เป็นผู้ตั้งชื่อกลุ่มแห่งความเคลื่อนไหวนี้ และจัดกิจกรรม Fluxus-Event ในปี ค.ศ. 1961 ที่ AG Gallery แห่งกรุงนิวยอร์ค พร้อมทั้งนำพาความเคลื่อนไหวนี้มาเผยแพร่ที่ประเทศเยอรมนี ขณะที่เขาเป็นทหารประจำที่ประเทศเยอรมนี ซึ่งกิจกรรมของ Fluxus ก็คือศิลปะกิจกรรมชนิดหนึ่งเช่นกัน อันประกอบไปด้วยองค์ประกอบของเสียง ดนตรี วีดิทัศน์และบทกวี และต่างจากผลงานแบบคติฉับพลัน (Happening) ก็ตรงที่ กิจกรรมที่จัดขึ้นนี้ไม่มีการปฏิสัมพันธ์กับผู้ชม นัมจุนไปค์ (Nam June Paik ค.ศ. 1932-2006) เคยศึกษาการเล่นเปียโนและการประพันธ์ดนตรีที่ Freiburg แห่งประเทศเยอรมนี ขณะที่เขาทำความรู้จักกับเคจในปี ค.ศ. 1957 เมื่อครั้งที่เคจเดินทางมาเยือนประเทศเยอรมนี ไปค์ก็มีบทบาทอยู่ในกลุ่ม Fluxus แล้ว ผลงานชิ้นแรก "One for Violin" (1962) ที่เคยจัดร่วมใน Fluxus-Event นั้นคือการเล่นไวโอลิน ซึ่งเขาได้ยกเครื่องดนตรีไวโอลินขึ้นสูงอย่างตั้งอกตั้งใจ เพื่อนำมาฟาดบนโต๊ะจนแตกเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย ในการแสดงคอนเสริตครั้งแรกกับ Fluxus-Concert ภายใต้ชื่อ "FLUXUS: Internationale Festspiele Neuester Musik" ในปี ค.ศ. 1962 ที่ พิพิธภัณฑ์หอศิลป์ Museum Wiesbaden ประเทศเยอรมนี มีศิลปินสำคัญๆในกลุ่ม Fluxus เช่น George Maciunas, Dick Higgins, Alison Knowles และ Wolf Vostell ร่วมแสดงในกิจกรรม "Piano Activities" ที่ Philip Corner เป็นผู้จัด โดยใช้เวลาหลายวันค่อยๆทำลายเครื่องดนตรีเปียโนจนเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อย และนำเศษเปียโนนี้ไปให้ผู้ชมประมูล ส่วนคอนเสริต์จะแสดงผลงานของศิลปินมีชื่อต่างๆ เช่น Cage, Pierre Schaeffer, Karlheinz Stockhausen, La Monte Young, George Brecht และศิลปินอื่นๆ ในจำนวนนั้นมีผลงานที่มีลักษณะซาวด์อาร์ตโดยแท้คือ "Drip Music" (ค.ศ. 1959 ถึง ค.ศ. 1961) ของ George Brecht โดยศิลปินเทน้ำจากถังรดน้ำต้นไม้หยดในถังน้ำ ในปี ค.ศ. 1965 Dick Higgins จึงนิยามกิจกรรมที่กล่าวถึงนี้ว่าเป็นผลงานแบบ อินเทอร์เมเดีย (Intermedia) ซึ่งเป็นกิจกรรมที่มีศิลปะประเภทต่างๆ เช่น จิตรกรรม ภาพลายเส้น บทกวี เสียงต่างๆ เสียงดนตรี และการแสดงสด ประสานกันเป็นองค์ประกอบ หลังจากที่มีการใช้เครื่องอีเล็กทรอนิคเป็นส่วนประกอบของผลงาน มัลติเมเดีย จึงมีความเกี่ยวโยงกับผลงานศิลปะ

ประติมากรรมเสียง (Sound Sculpture) ชิ้นแรกนั้นเป็นผลงานของสองพี่น้อง Baschet สร้างขึ้นในปี ค.ศ. 1952 ณ กรุงปารีส โดยประติมากร François (*1920) และวิศวกร Bernard (*1917) ซึ่งเป็นผลงานประติมากรรมที่สร้างขึ้นจากเครื่องดนตรี เนื่องจากทั้งสองมีใจรักดนตรีอย่างแท้จริง ประกอบทั้งหงุดหงิดใจที่ดนตรีร่วมสมัยในคริสต์ศตวรรษที่ 20 ยังคงใช้เครื่องดนตรีของศตวรรษที่ 18 บรรเลง ทั้งสองจึงร่วมกันสร้างรูปทรงต่างๆแบบโครงสร้างของเครื่องดนตรี จากนั้นจึงนำมาประกอบกันรวมทั้งติดตั้งเครื่องขยายเสียง และกลายเป็นเครื่องเล่นดนตรีที่มีเสียงกังวาน ที่พวกเขาทั้งสองสร้างขึ้นเองหลายชิ้น ซึ่งเรียกกันว่า "Structures sonores" วัสดุที่ใช้ประกอบเครื่องเล่นดนตรีเหล่านี้คือเหล็กและอาลูมิเนียม ซึ่งส่วนใหญ่มีรูปทรงเป็นวงรีขนาดใหญ่พับได้ขนาดใหญ่ อันเป็นกลไกที่ทำให้เกิดเสียงกังวาน เครื่องเสียง (Sound instrument) ที่ขึ้นชื่อที่สุดของสองพี่น้อง ซึ่งให้อิทธิพลต่อแนวทางการสร้างสรรค์แก่วงการซาวด์อาร์ตในปัจจุบัน คือ "Crystal Baschet" ซึ่งสร้างในปี ค.ศ. 1952 โดยทำจากหลอดแก้วที่ตั้งเรียงกันและเป็นกลไกสำหรับระดับชั้นเสียง

ผลงานเชิงจลนศิลป์ที่สร้างมาตั้งแต่ ค.ศ. 1954 ชื่อ "Spatio-dynamic Towers" โดยประติมากรเชื้อสายฝรั่งเศสและฮังกาเรียน Nicolas Schoeffer (1912-1992) เป็นผลงานที่ล้วนแต่ใช้กลไกของ โฟโต้อีเล็กทริกเซล (photoelectric cell) ไมโครโฟน (microphone) เครื่องวัดความชื้นของอากาศ (hygrometer) และเครื่องวัดความร้อนและความแรงของลมสำหรับใช้วัดความเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดล้อม เครื่องอีเล็กทรอนิคเหล่านี้ถูกติดตั้งให้เป็นกลไกสำหรับกำหนดการบรรเลง รวมทั้งสร้างองค์ประกอบของเพลงขึ้นใหม่พร้อมส่งเสียงกระจายทั่วพื้นที่แวดล้อมของผลงาน ผลงานชิ้นนี้ตั้งแสดงที่ St. Cloud ใกล้กรุงปารีสในปี ค.ศ. 1954 และในปี ค.ศ. 1961 ตั้งแสดงที่เมือง Liège แห่งประเทศ Belgium สิบปีต่อมาจึงมีผลงานลักษณะนี้ติดตั้งแสดงตามสถานที่สาธารณะต่างๆทั่วไป รวมทั้งผลงานจัดวางตามสถานที่สาธารณะที่ผู้ชมมีส่วนปฏิสัมพันธ์กับผลงาน ส่วนซาวด์อาร์ตในรูปแบบจลนศิลป์เชิงประติมากรรม (Kinetic Sculpture) ก็มีศิลปินขาวสวิส Jean Tinguely (1925-1991) เคยสร้างมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1955 และภายในปีเดียวกันเขาก็สร้างผลงานประเภทซาวด์รีลีฟ (Sound reliefs) ซึ่งมีชื่อว่า "Relief méta-méchanique sonore I" และ "II" ตั้งแสดงในปี ค.ศ. 1955 ที่ Salon des Réalités Nouvelles แห่งกรุงปารีส และ Samlaren Gallery แห่งกรุงสตอกโฮล์ม (Stockholm) (13) ซึ่งทำจากไม้ กระดาษ โลหะ ขวด กระป๋อง เลื่อย กรวย และเครื่องยนต์ ที่ทำให้เกิดจังหวะและเสียงเพลงอันแปลกใหม่ นัมจุนไปค์ "บิดาแห่งวีดิทัศน์ศิลป์" และมีเดียอาร์ต (Media Art) ก็เคยทดลองสร้างเสียงขึ้นจากเครื่องเล่นแผ่นเสียงและเครื่องอัดเสียงในปี ค.ศ. 1958 เพื่อค้นคว้าหาเสียงแปลกใหม่ที่น่าสนใจ ซึ่งในระหว่างปี ค.ศ. 1958 ถึง ค.ศ. 1963 เขาก็สร้างผลงาน "Piano Intégral" (อยู่ที่พิพิธภัฒฑ์ศิลปะ Museum moderner Kunst แห่งกรุ่งเวียนนา) อันประกอบด้วยตัวเปียโนที่มีคีย์บอร์ดประดับเป็นลวดลายด้วยวัสดุต่างๆ ซึ่งทำให้ระลึกถึงผลงาน "Prepared Piano" ของจอห์น เคจ โดยมีคีย์บอร์ดเป็นกลไกให้เกิดลมร้อน พร้อมทั้งเครื่องฉายภาพเป็นตัวกระตุ้นวิทยุที่ติดตั้งเคลื่องเล่นเสียงไว้เริ่มเล่นเพลงอัตโนมัติ (14) ตั้งแต่ต้นทศวรรษ1960 Max Neuhaus (1939-2009) ชาวอเมริกันได้พัฒนาตนเองจากนักเล่นกลองในวงดนตรีจนกลายเป็นผู้บุกเบิกผู้หนึ่งในวงการซาวด์อาร์ต ผลงานชิ้นหนึ่งของเขาชื่อ "Drive In Music" (ค.ศ.1967) ประกอบด้วยทางเดินผ่านหลายช่วง เมื่อผู้ชมผู้ใดเดินผ่านผลงาน "เสียงอันมหัศจรรย์" (Sound phenomena) การเคลื่อนไหวของผู้ชมจะทำให้เกิดเสียงดนตรีขึ้น โดยมีเสาอา กาศไว้คอยกระจายเสียง (15) ผลงานชิ้นนี้ของ Neuhaus ทำให้เกิดศิลปะแบบใหม่ในวงการศิลปะ ที่เรียกกันว่า “ศิลปะเสียงจัดวาง” (Sound Installation)

จากประสบการณ์ที่ได้รับจากการใช้เสียงเป็นสื่อใน Happening และ Fluxus ทำให้ปรากฏผลงานชิ้นหนึ่งที่เป็นเอกลักษณ์อย่างไม่เคยมีมาก่อน ในกลางทศวรรษ 1960 ในประเทศเยอรมนี นั่นคือผลงาน ซาวด์โอเปรา (Sound Opera) ของ เอ็ดมุนด์ คีเซลบัค (Edmund Kieselbach, 1937-2007) และนักประพันธ์เพลง ดีเตอร์ เชินบัค (Dieter Schoenbach, *1931) ทั้งสองได้จัดแสดงผลงานแบบซาวด์โอเปราร่วมกัน ซึ่งมีชื่อว่า "Die Geschichte von einem Feuer" (เรื่องราวของเพลิงกองหนึ่ง) ที่จัดขึ้นเป็นครั้งแรกในปี ค.ศ. 1968 ณ เมืองคีล (Kiel) ประเทศเยอรมนี โดย คีเซลบัค เป็นผู้สร้างซาวด์ออพเจ็ค (Sound object) ตั้งแสดงบนเวทีสำหรับให้ผู้ชมทั้ง "ดู" และ "ฟัง" ใช้หลักการของผลงานเชิงปะติด (collage) ระหว่างภาษาพูด เสียง ภาพ และบทความในประวัติศาสตร์เรื่องกบฏชาวนาในเยอรมนีของศตวรรษที่ 18 รวมทั้งการเต้นบัลเลต์แบบหุ่นยนต์สูงประมาณสองเมตรเชื่อมติดกับล้อ ด้านหัวทำจากอะลูมิเนียม และกำแพงที่สั่นสะเทือน กับโลหะมีลักษณะกลมแบนเหมือนจานติดขนนก และ "กำแพงเสียง" (Sound wall) ขนาด 4x5 เมตร ขับเคลื่อนด้วยเครื่องยนต์ นอกจากนั้นยังมีนักร้อง นักพูด วงดนตรี เครื่องดนตรีใช้ทั้งระบบเครื่องยนต์และระบบเสียงอีเล็กทรอนิค รวมทั้งเครื่องเสียงหกช่อง สำหรับเปิดเสียงรอบๆห้องแสดง (16)

และการแสดงบันเทิงหลากหลายในปี ค.ศ. 1970 ถึง ค.ศ. 1971 ที่จัดวาเป็นผลงานประเภทมัลติมีเดียโอเปร่า (Multimedia Opera) ซึ่งเป็นการจัดวางองค์ประกอบภายในพื้นที่ห้อง ภาพ พื้นที่บนเวที และสื่อจากเสียง (เสียงจากเครื่องเล่นดนตรี เสียงจากมนุษย์ จากเครื่องอีเล็กทรอนิค และเสียงทั่วๆไปจากสิ่งแวดล้อม) นอกจากนี้ คีเซลบัค ยังได้สร้างสรรค์เสียงลักษณะต่างๆ เช่น "เสียงล้อเลื่อน" และ "เสียงวัตถุ" และจัดแสดงตามงานเทศกาลและกิจกรรมต่างๆ รวมทั้งการแสดงเดี่ยวไปทั่วทุกหนแห่ง ระหว่างกลางทศวรรษ 1970 ตั้งแต่กลางทศวรรษ 1980 คีเซลบัคได้สร้างสรรค์ผลงานศิลปะเสียงจัดวาง (Sound Installation) ขึ้นมาชิ้นหนึ่ง อันประกอบด้วยหลอดเพลกซีกลาสขนาดใหญ่ ซึ่งลมภายในหลอดเป็นเหตุที่ทำให้เกิดเสียงกังวาลอย่างประหลาด ประสานกับผลงานจัดวางด้วยแสงของศิลปินคนอื่นๆ ทำให้ภายในสถานที่จัดนิทรรศการเต็มไปด้วยบรรยากาศของสื่อมัลติมีเดีย


(2) "ซาวด์อาร์ต คือผลงานศิลปะสมัยใหม่ ซึ่งรวมถึง ศิลปะวัตถุ ประติมากรรม ศิลปะจัดวาง วีดิทัศน์ศิลป์ ศิลปะคอมพิวเตอร์ กิจกรรม การแสดงสด ซึ่งในระหว่างที่ชมผลงานจะสัมผัสทั้งการฟังและการเห็นในเวลาเดียวกัน ซึ่งหมายถึงโสตและทัศน์จะทำงานเท่าเทียมกัน และใช้เสียงเป็นวัสดุเหมือนดั่งการใช้วัสดุ ปั้น ติด ปะเพื่อสร้างผลงานศิลปะ....รวมทั้งเครื่องเล่นดนตรีที่ค้นพบหรือสร้างขึ้นใหม่ ผลงานประติมากรรมอันมีส่วนที่ทำให้เกิดการเห็น และเครื่องดนตรีทั้งในรูปแบบเครื่องจักรและอีเล็กทรอนิค ซึ่งไม่ว่าศิลปินจะเป็นผู้เล่นเองหรือผู้ชมมีส่วนร่วมเล่นด้วยก็ตาม ที่กล่าวมาทั้งหมดนี้จัดว่าเป็นผลงานซาวด์อาร์ต" (ดูที่ Fine Art Magazine ฉบับที่ 84 หน้า 32).

(3) Hugo Ball: Karawane (Caravan), 1917, Sound poem. คือคำที่ปราศจากความหมาย และไม่อาจจัดได้ว่าเป็นภาษาใดที่คนรู้จักหรือภาษาที่ใช้สื่อสารให้เข้าใจได้ มีลักษณะดังตัวอย่างต่อไปนี้: "Gadji beri bimba / glandridi iauli lonni cadori / gadjama bim beri glassala / glandridi glassala tuffm i zimbra-bim / blassa galassasa tuffm i zimbrabim..."

(4) http://sonification.eu/avraamov พร้อมทั้งภาพของ Arsenij Avraamov ขณะที่เขากำลังกำกับซิมโฟนีอยู่

(5) Sylvère Lotringer: Duchamp Werden ใน Crossings– Kunst zum Hören und Sehen, สูจิบัตร Kunsthalle Wien, 1998, S. 55-61, ภาษาอังกฤษ: Becoming Duchamp ใน tout-fait articles, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, Vol. 1, Issue 2, May 2000, http://www.toutfait.com/issues/issue_2/Articles/lotringer.html – John Cage ซึ่ง Duchamp พบเป็นครั้งแรกในทศวรรษที่ 1940 เขารู้จักผลงานชิ้นนี้ แต่ไม่ค่อยประทับใจเท่าไหร่ Cage และ Duchamp เพิ่งรู้จักคุ้นเคยกันดีขึ้นเมื่อปีค.ศ. 1975 สาเหตุจากผลงาน “Erratum Musical” เป็นเหตุที่ทำให้ Cage ถาม Duchamp ว่า "เป็นไปได้อย่างไร ที่คุณใช้หลักของความบังเอิญตอนทีผมเกิด?" (เรื่องเดียวกัน)

(6) Magdalena Droste: Bauhaus 1919-1933, สำนักพิมพ์ Taschen, Köln 2006 ฉบับภาษาอังกฤษ ISBN 3-8228-5002-0 หน้า 101 f. ครึ่งชั่วโมงแห่ง "ทรีอาดิค บัลเลต์" (Triadic Ballet) ตั้งแต่ ค.ศ. 1992 ดูได้ที่: http://www.youtube.com/watch?v=8c6B7VKfdW4

(7) รายชื่อและการบรรยายลักษณะของผลงานสำหรับ "Prepared Piano" ของ John Cage ดูได้ที่: http://en.wikipedia.org/wiki/Works_for_prepared_piano_by_John_Cage

(8) จากสัมภาษณ์ John Cage โดย Stephen Montague 1982 เที่ยบดูที่ Stephen Montague: Significant Silences of a Musical Anarchist ใน Classical Music, 22 พฤษภาคม ค.ศ. 1982 จากสัมภาษณ์ John Cage โดย Bill Shoemaker ค.ศ. 1984, เทียบดูที่ Bill Shoemaker: The Age of Cage ใน Down Beat ธันวาคม ค.ศ. 1984.

(9) John Kobler: "Everything We Do Is Music" ใน The Saturday Evening Post, 19 ตุลาคม ค.ศ. 1968

(10) Jeff Goldberg: John Cage Interview ใน Soho Weekly News, 12 กันยายน ค.ศ. 1974

(11) Tristan Tzara ศิลปินลัทธิดาดา ใช้หลักเกณฑ์ของความบังเอิญมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1916 ขณะที่เขาสร้างสรรค์ผลงาน "Zufallsgedichte" (random poems) ขึ้นโดยบังเอิญ โดยตัดคำต่างๆจากหนังสือพิมพ์ และรวมเศษกระดาษเหล่านี้ใส่ในหมวก จากนั้นจึงเขย่าให้ปนกัน และนำคำเหล่านั้นมาเรียงต่อกันเป็นบทกวี ซึ่ง Hans Arp เคยใช้วิธีการเดียวกันนี้สร้างผลงานปะติด (collage) เช่นผลงาน "Collage with Squares Arranged According to the Laws of Chance", ค.ศ. 1916/1917 ณ Museum of Modern Art แห่งกรุงนิวยอร์ค

(12) Maureen Furman: Zen Composition - An Interview with John Cage ใน East West Journal, Mai 1979

(13) ภาพและคำบรรยาย ในโฮมเพจของ Museum Tinguely, Basel (ฉบับภาษาอังกฤษ): http://www.tinguely.ch/en/museum_sammlung/sammlung.1954-1959_0.pdf

(14) บทเพลงที่ Manon-Liu Winter แต่ และใส่ไว้ในผลงาน "Piano Intégral" ของ Nam June Paik ผลงานนี้หาฟังได้ที่: http://www.youtube.com/watch?v=8XcoJEBXm90

(15) แนวคิดและคำบรรยายลักษณะของผลงาน "Drive In Music" (1967) ของ Max Neuhaus ดูที่:
http://www.max-neuhaus.info/soundworks/vectors/passage/

(16) Axel Feuss: Von Multimedia zur Klanginstallation ในสูจิบัตร Edmund Kieselbach, "Horchen", Klanginstallation, Museum Ostdeutsche Galerie, Regensburg 2000 หน้า 12-16. – Dieter Schoenbach มีโฮมเพจของตนเอง ซึ่งมีคำบรรยายผลงาน Multimedia-Projekte (โครงการมัลติเมเดีย) ในภาษาเยอรมันเท่านั้น ดูได้ที่:
http://www.dieter-schoenbach.de/


KLANGKUNST II

Im ersten Teil dieses Artikels (Sound Art I, Fine Art Magazine Nr. 84, Oktober 2011) haben wir das Entstehen der Klangkunst als einer völlig neuen Kunstgattung beschrieben. Sie bildete sich Anfang der 1980er Jahre aus dem Bereich der Neuen Musik heraus und trägt seit etwa 1984 den Namen Klangkunst. Sie entwickelte sich durch Ausstellungen, Publikationen, Festivals und Symposien, mit Hilfe spezialisierter Galerien und Museen und schließlich durch neu gegründete Fakultäten an Kunst- und Musikhochschulen zu einem eigenständigen und inzwischen in Europa populären Bereich der bildenden Kunst.

Wir wissen aber auch, dass führende Künstler auf dem Gebiet der Klangkunst sich auf den Komponisten John Cage (1912-1992) berufen, bei ihm studiert haben und ihn als „Vater der Klangkunst“ bezeichnen. Dieser frühe Zeitraum der Klangkunst umfasst etwa die Jahre 1940 bis 1980. Werke aus diesem Zeitraum, z.B. von Cage selbst, von Nam Jue Paik und zahlreichen anderen, die der heutigen Definition (1) der Klangkunst entsprechen, bezeichnete man – wenn sie nicht der Musik zugeordnet wurden – bis 1985/90 als „Intermedia“. Aufgeführte Werke waren „Aktionen“ oder „Happenings“, große Bühnenaufführungen trugen die Bezeichnung „Klangoper“. Aber auch davor, genauer seit der Zeit des Futurismus und des Dadaismus, gab es Kunstwerke, die nach heutigen Kriterien der Klangkunst zuzuordnen sind. Diese würde man mit den älteren Gattungsbegriffen Objektkunst, bei Bühnenwerken als „Aufführung“ klassifizieren.

Als früheste Werke der Klangkunst gelten die „Intonarumori“ des italienischen Malers und Komponisten Luigi Russolo (1885-1947) – Kästen mit Schalltrichtern, die Membrane zur Geräuscherzeugung enthielten. Sie wurden mit der Hand gekurbelt und später elektrisch betrieben. Russolo gehörte zum Kreis der Futuristen und arbeitete eng mit dem Verfasser des 1905 entstandenen ersten futuristischen Manifests, Filippo Tommaso Marinetti (1876-1944), zusammen. Russolo argumentierte in seinem 1913 verfassten Manifest „L’arte dei rumori“, dass das menschliche Ohr sich seit der Industriellen Revolution an Energie, Geschwindigkeit und den Lärm städtischer und industrieller Räume gewöhnt und damit komplexeren Klangwelten geöffnet habe. Zukünftig gehöre dem Lärm ein bedeutender Anteil in der Musik. Sein Manifest, in dem er unterschiedliche Gruppen von Geräuschen und Lärm klassifizierte, wurde zu einem der wichtigsten Texte der Musiktheorie des 20. Jahrhunderts. Seit dem selben Jahr entwickelte er Geräusche und Lärm verursachende Instrumente, die „Intonarumori“, und stellte aus ihnen Orchester zusammen. Erste Aufführungen fanden 1914 in Zusammenarbeit mit Marinetti und 1917 während eines „Gran Concerto Futuristico“ in Modena/Italien statt, die mit Unmutsbezeugungen und Gewalttätigkeiten aus dem Publikum endeten. In der heutigen Klangkunst würde man die „Intonarumori“ unter die neu geschaffenen Instrumente einordnen, da sie eine eigene ästhetische Ausstrahlung und die Aufführungen performativen Charakter hatten.


Andere Werke des Futurismus würden hingegen kaum zur Klangkunst hinzu gerechnet. Die beweglichen handgekurbelten Kleinplastiken von Fortunato Depero (1892-1960) mit dem bombastischen Titel „Complesso plastico colorato motorumorista simultaneo di scomposizione a strati“ (1915) enthielten lediglich herkömmliche Klangwalzen aus Spieluhren. Das Werk von Giacomo Balla (1871-1958) „Sculptural Construction of Noise and Speed“ (1914/15, Hirshhorn Museum and Sculptural Garden, Washington) verkörperte die von den Futuristen bevorzugten Themen Geschwindigkeit und Lärm lediglich in Gestalt eines unbeweglichen, aus Aluminium und Stahl auf Holz montierten abstrakten Reliefs. Vorläufer für spätere Klang-Performances und auch für die Arbeitsweise von John Cage waren jedoch die Lautpoesie und die literarischen Darbietungen der Dadaisten, die ihren Anfang 1916 mit Aufführungen im Cabaret Voltaire in Zürich nahmen. Hugo Ball (1886-1927) erfand Lautgedichte ohne Bedeutung, indem er Wörter in phonetische Silben zerlegte, neu zusammenfügte und damit Klang und Bedeutung voneinander trennte. (2) Diese Texte wurden einzeln in lauter Sprache oder von mehreren Sprechern gleichzeitig als „Simultangedichte“ auf der Bühne vorgetragen. Tristan Tzara (1896-1963) untermalte seine poetischen Aufführungen mit Schreien, Schluchzen, Pfeifen, Klingeln, Trommeln und dem Schlagen auf Tische und Kisten. Richard Huelsenbeck (1892-1974) verwendete surrende Peitschen, trug Fußschellen und trommelte auf Tom-Toms.

Ein bahnbrechendes Werk der Klangkunst schuf der avangardistische russische Komponist Arsenij Mikhailovich Avraamov (1886-1944). Nach der russischen Revolution zum Volkskommissar für das Bildungswesen ernannt, komponierte er zwischen 1917 und 1921 die „Sinfonia Gudkov“, eine „Sinfonie für Fabriksirenen“, die er anlässlich des fünften Jahrestages des Bestehens der Sowjetunion 1922 in Baku/Azerbaijan aufführte. Eine Anregung für das Werk erhielt er aus der futuristischen Szene in St. Petersburg. Mitwirkende an der Aufführung waren mehrere Chöre, die Nebelhörner der gesamten Sowjetflotte des Kaspischen Meeres, zwei Armeebataillone mit Artilleriegewehren, mehrere Infanterieregimenter unter anderem mit Maschinengewehren, Wasserflugzeuge sowie sämtliche Fabriksirenen der Stadt Baku. Eine zentrale Dampfpfeifen-Maschine spielte die „Internationale“ und die „Marseillaise“, während lärmende Zugmaschinen ein Wettrennen durch Baku zum gigantischen Klangfinale auf dem Festplatz veranstalteten. Avraamov dirigierte das Konzert mit Hilfe von Fackeln von einem Turm aus, während weitere Dirigenten einzelne Klangeinheiten mit Signalflaggen und Pistolenschüssen in Aktion setzten. (3)

Wider Erwarten sind in der frühen Objektkunst, während des Konstruktivismus und im Bauhaus, soweit bekannt, keine Klangobjekte entstanden. Marcel Duchamp (1887-1968), Begründer zahlreicher neuer Gattungen der Objektkunst, vollzog mit seinem Objekt „Rotary Glass Plates (Precision Optics)“ (1920, Yale University Art Gallery) zwar den Schritt zur Kinetischen und zur Optischen Kunst, hat jedoch nie Klangobjekte entworfen. Allerdings komponierte Duchamp bereits 1913 im Familienkreis zusammen mit seinen Schwestern Yvonne und Madeleine ein Musikstück, das man heute aufgrund seines Entstehungsprozesses in den Bereich der Klangkomposition einordnen würde: „Erratum Musical“ entstand nach dem Zufallsprinzip durch das Ziehen von 75 durcheinander gewürfelten Noten aus einem Hut. (4) Auch László Moholy-Nagy entwickelte als Leiter der Metallklasse am Bauhaus in Weimar und Dessau von 1923 bis 1928 im Rahmen seiner abstrakten Metallplastiken erste kinetische und optische Objekte, deren bekanntestes Beispiel der 1930 in Paris vorgestellte „Light-Space Modulator“ ist (Busch-Reisinger Museum, Cambridge/MA). Doch weder von ihm noch sonst am Bauhaus wurden Klangobjekte entwickelt – vermutlich, weil es am Bauhaus keine Musikausbildung gab. Moholy-Nagy, der nach seiner Emigration in die USA 1937 Direktor am New Bauhaus in Chicago wurde und 1939 die Chicago School of Design gründete, lud allerdings 1941 John Cage ein, dort einen Kurs über experimentelle Musik zu unterrichten.


Wegweisend für das Theater am Bauhaus wurde jedoch das „Triadische Ballett“ von Oskar Schlemmer (1888-1943), an dem dieser seit 1914 gearbeitet hatte und das 1922 in Stuttgart uraufgeführt wurde. Zunächst Lehrer für Wandmalerei, leitete Schlemmer von 1923 bis 1929 am Bauhaus die Theaterklasse. 1926 wurde das „Triadische Ballett“ im Rahmen einer Revue des Berliner Metropol-Theaters aufgeführt. Die Grundidee war eine Kombination von Tanz, Kostüm, Pantomime und Musik. Die aus geometrischen Formen bestehenden Kostüme verwandelten die Tänzer in mechanische Figurinen und das Stück in „getanzten Konstruktivismus“. (5) Es war allerdings kein Werk der Klangkunst sondern des Theaters, denn die zugehörige Musik war ein vollständig von dem deutschen Komponisten Paul Hindemith (1895-1963) komponiertes Ballettstück. Die Verbindung von tanzenden roboterartigen Wesen mit einem Werk der Neuen Musik legte jedoch die Grundidee zu den großen 1968/70 in Deutschland entwickelten Multimedia- und Klangopern.

Die entscheidenden Ideen zur Klangkunst lieferte John Cage, der unter anderem 1933-35 bei Arnold Schoenberg (1874-1951) an der University of Southern California in Los Angeles Komposition studiert hatte und enge Beziehungen zur Kunstszene unterhielt. Bei Experimenten mit afrikanischer Musik am Cornish College of the Arts in Seattle entdeckte er 1938, dass weder die Zwölftonmusik noch klassische Schlaginstrumente, sondern der Klang eines Klaviers, dessen Saiten er mit Gegenständen und Schrauben manipuliert hatte, seinen Vorstellungen von neuen Klängen und Rhythmen entsprach. Sein Kommilitone, der Komponist Lou Harrison, und der Maler Mark Tobey waren Zeugen dieses Vorgangs. In seinen seitdem entstandenen Kompositionen für das „Prepared Piano“, (6) vor allem in dem 1946-48 entstandenen Zyklus aus 16 Sonaten und 4 Zwischenspielen, fand er aufgrund der Gegenstände zwischen den Klaviersaiten, deren Positionierung für eine Aufführung zwei bis drei Stunden dauerte, neue Kompositionsstrukturen. Er komponierte seitdem nicht mehr entsprechend der klassischen Musik in Tempi sondern in Zeiteinheiten. (7) Cage hatte damit die Klassische Musik den neu entwickelten Instrumenten, neuen zeitlichen Strukturen und der Welt der Geräusche geöffnet und damit die Grundlagen zur modernen Klangkunst gelegt.

Zu einem weiteren Schlüsselwerk für die Entstehung der Klangkunst wurde John Cages wohl berühmtestes Werk 4‘33“. Bereits während seiner Zeit am Black Mountain College in North Carolina, wo er mit dem ebenfalls emigrierten deutschen Bauhaus-Lehrer Josef Albers und zahlreichen amerikanischen Künstlern seiner Zeit zusammentraf, unter anderem Robert Rauschenberg, Kenneth Noland, Willem de Kooning und Buckminster Fuller, hatte er sich unter dem Einfluss des Zen-Buddhismus mit einer Theorie der Stille auseinandergesetzt. Als er 1951 den Schalltoten Raum der Harvard University besuchte, stellte er fest, dass es keine absolute Stille gibt. Anstelle von Stille hörte er das Pochen seines eigenen Pulses. In New York komponierte er dann 1952 ein Klavierstück mit drei Sätzen und einer Länge von 4 Minuten und 33 Sekunden. Die Notation des Stückes vermerkt bei allen drei Sätzen „tacet“: [das Klavier] schweigt. Es war ein Stück völliger Stille, zu dem Cage auch eine Serie weißer Bilder seines Freundes Robert Rauschenberg inspiriert hatte. Bei der Uraufführung 1952 in Woodstock/NY anlässlich eines Konzerts für zeitgenössische Klaviermusik schloss der Pianist David Tudor zu Beginn des Stückes die Tastatur des Klaviers, öffnete sie nach dem ersten Satz kurz und wiederholte dies zweimal bis zum Ende der Aufführung.

Cage berichtete später: „Die meisten Leute haben das Wesentliche nicht begriffen. Es gibt keine Stille. Das, was man als Stille empfand, war voller zufälliger Geräusche [...] Während des ersten Satzes konnte man draußen den Wind heulen hören. Im zweiten Satz prasselte der Regen aufs Dach und während des dritten machte das Publikum allerhand interessante Geräusche, indem die Menschen sich unterhielten oder hinausgingen.“ (8) Und später: „Ich habe geglaubt und gehofft, anderen Leuten das Gefühl vermittelt zu haben, dass die Geräusche ihrer Umwelt eine Musik erzeugen, die weitaus interessanter ist als die Musik, die man im Konzertsaal hört.“ (9) Cage hatte mit diesem Stück nicht nur Musik und Geräusch gleichgesetzt und damit der Klangkunst jede Möglichkeit des Experimentierens mit Geräuschen als gestaltbarem Material geöffnet, sondern auch den Zufall – die Zufälligkeit eines entstehenden Geräuschs – in die musikalisch-klangliche Gestaltung eingeführt. Dies verband ihn nach Ansicht vieler mit dem Dadaismus. (10)

Bis in die 1970er Jahre hinein brachte Cage in seinen Kompositionen Musik und Geräusche in ein immer ausgewogeneres Gleichgewicht. In zahlreichen Stücken arbeitete er mit Umweltgeräuschen wie z.B. in „Score with Parts“, das er 1974 für das St. Paul Chamber Orchestra schrieb und in dem er Tonbandaufnahmen mit den Geräuschen während eines Sonnenaufgangs bei Stony Point/NY verwendete, wo er auch die Musik zu dem Stück geschrieben hatte. In seinen Stücken „Child of Tree“ (1975) und „Branches“ (1976) verwendete er Pflanzen als Instrumente, indem er beispielsweise die Stacheln eines Kaktus mit Kontaktmikrophonen, Tonkopfnadeln und dann mit dem Tonsystem verband, um durch Zupfen oder Streicheln der Pflanzenteile Ton- und Klangereignisse zu erzeugen. „Musik“ und „Klang“ wurden auch in seinen Interviews dieser Zeit immer mehr zu Synonymen. 1979 bekannte Cage, dass „ich mein größtes akustisches, ästhetisches Vergnügen einfach in den Klängen der Umwelt finde und nicht auf Musik angewiesen bin, um meinen Ideen oder Gefühlen Ausdruck zu verleihen. [...] Ich bin glücklicher ohne jede Musik.“ (11)

1986 wurde Cage gebeten, sich an der Documenta 8 im darauffolgenden Jahr in Kassel, die der gesellschaftlichen Verantwortung und der politischen Positionierung der Künstler und ihrer Arbeiten gewidmet war, mit einem Werk zu beteiligen. Cage schuf die Klang- und Lichtinstallation „Essay“ mit einer Bearbeitung des 1848 entstandenen Textes von Henry David Thoreau „On the Duty of Civil Disobedience“ mit 36 Lautsprechern, 24 zufällig angeordneten an- und abschwellenden Scheinwerfern und sechs aus verschiedenen Räumen ausgewählten Stühlen. Die letzte, 1998 posthum entstandene Version dieser Installation ist in der Kunsthalle Bremen ausgestellt. Cage bearbeitete den Original-Text, der Vorbild sowohl für die Ideen Mahatma Gandhis wie auch für die Bürgerrechtsbewegung der 1960er Jahre in den USA geworden war, durch Untereinanderschreiben der Worte und ihre Kombination zu neuen Sätzen, Komprimierung und Dehnung der Tonbandaufnahme und Zufallsansteuerung der Lautsprecher soweit, dass ein völlig neues, nur einzelne Wort- und Satzfetzen erkennbar werdendes Klangsystem entstand. Die dem täglichen Gebrauch entnommenen, willkürlich angeordneten Stühle sollten die Besucher animieren, diese tatsächlich zu benutzen und individuell Standorte für das Klangerlebnis auszuwählen. Cage hatte damit die drei Grundprinzipien seines Stückes 4‘33“ erstmals auf eine Klanginstallation angewendet: die Öffnung der Musik (in diesem Fall der Literatur) in die weite Welt der Klänge, den Zufall und die absolute Gegenwart des Live-Erlebnisses. Es sind Prinzipien, die in den nachfolgenden 35 Jahren von Künstlern der Klangkunst vielfach und in immer neuen Installationen und mit immer neuen Ergebnissen angewendet wurden.

Nach seiner Rückkehr ans Black Montain College 1952 schrieb Cage die Partitur für einen spontanen Event, für den er lediglich Zeiträume vorgab und an dem er selbst mit Lesungen, sein Lebenspartner, der Tänzer Merce Cunningham, mit Tanz, Robert Rauschenberg mit Malerei und Klangexperimenten an einem Plattenspieler, David Tudor am Klavier und andere teilnahmen. Innerhalb der vorgegebenen Zeitspannen konnte jeder nach Belieben agieren, sonst musste er abwarten. Dieser „Untitled Event“ (1952) gilt als frühestes Beispiel für ein Happening, eine neue Form der Aufführungskünste, die ein Schüler von Cage, Allan Kaprow (1927-2006) seit dem Ende der 1950er Jahre weiter entwickelte und die fast immer Sound-Events enthielten. Kaprows erstes öffentlich aufgeführtes Stück, „18 Happenings in 6 Parts“ (Reuben Gallery, New York 1959), umfasste Filme und Dias, Tanz, Musik, Sprache, eine Skulptur auf Rädern, Konkrete Musik, Klangereignisse und die Produktion von Gemälden.

Als weltweite künstlerische Bewegung entstand in dieser Zeit Fluxus, ein Netzwerk von Künstlern und Komponisten, dessen frühe Mitglieder, unter ihnen George Maciunas, George Brecht und Dick Higgins, zwischen 1957 und 1959 in den Klassen für experimentelle Musik bei John Cage an der New School for Social Research in New York studiert hatten. Maciunas gab der Bewegung ihren Namen, organisierte 1961 den ersten Fluxus-Event in der AG Gallery in New York und brachte die Bewegung als amerikanischer Soldat 1962 nach Deutschland. Fluxus war aber auch eine Kunstform, die aus kurzen aufgeführten Events aus Klang, Musik, Video und Poesie bestand und die anders als Happenings keine Interaktion mit dem Publikum suchte. Nam June Paik (1932-2006), der in Freiburg Klavier und Komposition studiert und Cage 1957 bei dessen Deutschland-Besuch kennengelernt hatte, war in der deutschen Fluxus-Szene aktiv. In einem seiner ersten Fluxus-Events, „One for Violin“ (1962), hob Paik eine Violine mit höchster Konzentration an, um sie dann auf einem Tisch zu zerschlagen. In einem der ersten Fluxus-Konzerte in Europa unter dem Titel „FLUXUS: Internationale Festspiele Neuester Musik“ 1962 im Museum Wiesbaden interpretierten führende Fluxus-Künstler, unter ihnen George Maciunas, Dick Higgins, Alison Knowles und Wolf Vostell eine Partitur von Philip Corner mit dem Titel „Piano Activities“, indem sie über mehrere Tage einen Klavierflügel sorgsam zerlegten und die Teile an das Publikum versteigerten. Die Konzertreihe enthielt außerdem Konzerte von internationalen Komponisten wie Cage, Pierre Schaeffer, Karlheinz Stockhausen, La Monte Young, George Brecht und anderen. Ein reines Werk der Klangkunst war das Stück „Drip Music“ (1959-61) von George Brecht, bei dem der Komponist von einer Leiter Wasser aus einer Gießkanne in einen Eimer tropfen ließ. Dick Higgins prägte 1965 den Begriff Intermedia für alle Aktivitäten, in denen verschiedene Formen der Kunst wie Malerei, Zeichnung, Poesie, Klang, Musik und Performance gleichzeitig auftraten und der später auch und gleichzeitig mit Multimedia verwendet wurde, wenn elektronische Geräte in Verbindung mit künstlerischen Aktivitäten eingesetzt wurden.

Erste Klangskulpturen, in diesem Fall neu entwickelte Instrumente mit skulpturalem Charakter, entwickelten die Brüder Baschet seit 1952 in Paris. François (*1920), Bildhauer, und Bernard (*1917), Ingenieur, begannen aus reiner Liebe zur Musik und irritiert von dem Gedanken, dass zeitgenössische Musik auf Instrumenten des 18. Jahrhunderts gespielt wurde, die Konstruktionsweise sämtlicher bekannter Instrumente zu klassifizieren und danach selbst Instrumente mit Klangerzeugern und Resonatoren (Klangverstärkern) zu bauen. Sie entwickelten Dutzende sogenannter „Structures sonores“ aus Stahl und Aluminium, bei denen meist große ovale gefaltete Bleche die Klangverstärker bilden. Das berühmteste Beispiel dieser Klanginstrumente, die zahlreiche Nachfolger bis in die gegenwärtige Klangkunstszene gefunden haben, ist der 1952 erfundene „Crystal Baschet“, dessen Klänge mit Reihen chromatisch angeordneter Glasstäbe erzeugt werden.

Im Bereich der frühen Kybernetischen Kunst entstanden ab 1954 die „Spatiodynamischen Türme“ des ungarisch-französischen Bildhauers Nicolas Schoeffer (1912-1992). Sie nahmen mit Hilfe von photoelektrischen Zellen, Mikrophonen, Hygrometern, Wärme- und Windmessern Umwelteinflüsse auf, die elektronische Bauteile veranlassten, vorgegebene Musikkompositionen zu interpretieren und die neu entstandenen Kompositionen wieder an die Umwelt abzugeben. Schoeffers Türme, die unter anderem 1954 in St. Cloud bei Paris und 1961 in Lüttich/Belgien ausgestellt und Jahrzehnte später an zahlreichen Orten im öffentlichen Raum realisiert wurden, sollten neue interaktive Klanghintergründe für Architektur-Ensembles und ganze Städte liefern. Im Bereich der kinetischen Plastik entwickelte der schweizer Maler und Bildhauer Jean Tinguely (1925-1991) seit 1955 Klangskulpturen. In diesem Jahr entstanden seine beiden ersten Klangreliefs mit den Titeln „Relief méta-méchanique sonore I“ und „II“ aus Holz, Kartonschablonen, Metallteilen, Flaschen, Dosen, jeweils einer Säge, einem Trichter und einem Elektromotor, die neuartige „Melodien“ und „Rhythmen“ erzeugten. Sie waren 1955 im Salon des Réalités Nouvelles in Paris und in der Samlaren Gallery in Stockholm ausgestellt. (12)

Nam June Paik, der als „Vater der Videokunst“ in die Entwicklung der Medienkunst einging, experimentierte seit etwa 1958 mit Plattenspielern und Tonbandgeräten, um unvorhergesehene Klangereignisse zu erzeugen. Zwischen 1958 und 1963 schuf er sein „Piano Intégral“ (Museum moderner Kunst, Wien) – ein Klavier, dessen Gehäuse und Tasten er mit Gegenständen verzierte und das als Hommage an das „Prepared Piano“ von John Cage gelten kann. Mit den tatsächlich bespielbaren Tasten setzt der Pianist Radios, Heizlüfter und Projektoren in Betrieb, um in die Musik „integrierte“ Klangerfahrungen auszulösen. (13) Seit Beginn der 1960er Jahre entwickelte sich der amerikanische Schlagzeuger Max Neuhaus (1939-2009) zu einem Pionier der Klangkunst. Seine Arbeit „Drive In Music“ (1967) war eine von mehreren „Passagen“, in denen der Besucher durch seine eigene fortschreitende Bewegung Klangphänomene in Gang setzte, die durch Antennen übertragen wurden. (14) Neuhaus prägte mit diesen Arbeiten den Begriff der Klanginstallation.

Aus den internationalen Erfahrungen mit Klang in Happening und Fluxus entstand seit Mitte der 1960er Jahre in Deutschland eine weltweit einmalige Form der Aufführungskünste: die Klangoper. Der Maler Edmund Kieselbach (1937-2007) und der Komponist Dieter Schoenbach (*1931) entwickelten gemeinsam die 1968 in Kiel uraufgeführte Klangoper „Die Geschichte von einem Feuer“, in der erste von Kieselbach entworfene mechanische Klangobjekte auf einer öffentlichen Bühne zu sehen und zu hören waren. Die Oper war eine Sprach-, Klang- und Bildcollage nach historischen Texten der deutschen Bauernkriege des 18. Jahrhunderts, in der unter anderem ein mechanisches Ballett aus zwei Meter hohen zusammengeschweißten Figuren auf Rollen und mit Aluminiumköpfen, eine vibrierende Wand mit auf Federn geschweißten Metalltellern und eine 4 x 5 Meter große Klangwand mit einem von Motoren betriebenen Räderwerk auftraten. Hinzu kamen Sänger, Sprecher, Orchester, mechanische und elektroakustische Instrumente. Ein sechskanaliges Tonträgersystem ließ den entstehenden Klang im Zuschauerraum kreisen. (15)

Eine Anzahl weiterer 1970/71 realisierter ähnlicher Bühnenstücke wurden als Multimedia-Opern bezeichnet, die zugleich aus Raumkomposition, bildlicher Realisierung, Theater und Klangmedien (Instrumentalklang, menschlicher Stimme, elektronischer Musik und Geräuschen) bestanden. Für sie entwickelte Kieselbach unterschiedliche Arten von „Klangrädern“ und „Klangobjekten“, die Mitte der 1970er Jahre auch auf zahlreichen Festivals und bei Kunstaktionen einzeln in Aktion traten. 

Seit Mitte der 1980er Jahre konzentrierte sich Kieselbach auf die Entwicklung großer Klanginstallationen, in denen Luft in groß dimensionierten Plexiglasröhren zum Auslöser von Klangphänomenen wurde und die zusammen mit Lichtinstallationen anderer Künstler ebenfalls multimedialen Charakter hatten.

Aus einer großen Fülle von Künstlern und Werken, die zwischen 1940 und 1980 bedeutende Beiträge zur Entwicklung der Klangkunst lieferten, konnten hier nur wenige charakteristische Beipiele vorgestellt werden. Es dürfte jedoch deutlich geworden sein, dass die Klangkunst sich keinesweg erst zu Beginn der 1990er Jahre als neue Kunstform entwickelte, sondern dass alle wichtigen Grundformen und theoretischen Modelle schon Jahrzehnte vorher entstanden waren. Sie wurden allerdings in den vergangenen dreißig Jahren durch Publikationen und Ausstellungen gebündelt und in der zeitgenössischen Klangkunstszene zu einer in sich geschlossenen Kunstgattung weiterentwickelt.

(1) „Als Klangkunst bezeichnet man Werke der modernen Kunst, also Objekte und Skulpturen, Installationen, Videos, Computer-Kunst, Aktionen und Performances, bei denen der Anteil des Erlebbaren zu gleichen Teilen dem Sehen und dem Hören, also Auge und Ohr zuzuordnen ist und bei denen der Klang (Sound) genauso wie alle anderen Werkstoffe des Kunstwerks als geformtes und gestaltetes Material verwendet wird ... Auch neu erfundene Instrumente, die wie Skulpturen einen hohen visuellen Anteil haben und die maschinell, elektronisch, von einem Performer oder auch vom Publikum bespielt werden können, werden zur Klangkunst hinzugezählt.“ (vgl. Fine Art Magazine No. 84, S. 32).

(2) Hugo Ball: Karawane, 1917, Klanggedicht. Der bedeutungslose Text in keiner bekannten oder verständlichen Sprache liest sich wie folgt: „Gadji beri bimba / glandridi iauli lonni cadori / gadjama bim beri glassala / glandridi glassala tuffm i zimbra-bim / blassa galassasa tuffm i zimbrabim...“

(3) http://sonification.eu/avraamov, dort auch ein Bild von Arsenij Avraamov, während er die Sinfonie dirigiert.

(4) Sylvère Lotringer: Duchamp Werden, in: Crossings – Kunst zum Hören und Sehen, Ausstellungs-Katalog Kunsthalle Wien, 1998, S. 55-61, englisch: Becoming Duchamp, in: tout-fait articles, The Marcel Duchamp Studies Online Journal, Vol. 1, Issue 2, Mai 2000, http://www.toutfait.com/issues/issue_2/Articles/lotringer.html – John Cage, der Duchamp erstmals in den 1940er Jahren traf, kannte das Stück, schätzte es aber nicht besonders. Erst 1975 kamen Cage und Duchamp in engeren Kontakt. Bezüglich „Erratum Musical“ soll Cage Duchamp gefragt haben: „Wie kann es sein, dass Sie das Zufallsprinzip genau in dem Augenblick verwendeten, als ich geboren wurde?“ (ebenda).

(5) Magdalena Droste: Bauhaus 1919-1933, Taschen-Verlag, Köln 2006, englische Version ISBN 3-8228-5002-0, S. 101 f. Eine halbstündige Rekonstruktion des „Triadischen Balletts“ (Triadic Ballet) von 1992 ist im Internet zu finden: http://www.youtube.com/watch?v=8c6B7VKfdW4

(6) Liste und Beschreibung der Werke für Prepared Piano von John Cage im Internet: http://en.wikipedia.org/wiki/Works_for_prepared_piano_by_John_Cage

(7) Interview John Cage mit Stephen Montague 1982, vgl. Stephen Montague: Significant Silences of a Musical Anarchist, in: Classical Music, 22. Mai 1982; Interview John Cage mit Bill Shoemaker 1984, vgl. Bill Shoemaker: The Age of Cage, in: Down Beat, Dezember 1984.

(8) John Kobler: „Everything We Do Is Music“, in: The Saturday Evening Post, 19. Oktober 1968

(9) Jeff Goldberg: John Cage Interview, in: Soho Weekly News, 12. September 1974

(10) Der Dadaist Tristan Tzara verwendete seit 1916 bei der Komposition seiner „Zufallsgedichte“ (random poems) das Zufallsprinzip, indem er Wörter aus einer Zeitung schnitt, die Schnipsel in einem Hut zusammenschüttelte und die Wörter des zu verfassenden Gedichts nacheinander wieder herauszog. Ähnlich ging Hans Arp bei der Komposition seiner frühen dadaistischen Collagen vor, unter anderem bei dem Werk „Collage with Squares Arranged According to the Laws of Chance“, 1916/ 1917, Museum of Modern Art, New York

(11) Maureen Furman: Zen Composition – An Interview with John Cage, in: East West Journal, Mai 1979

(12) Bild und Beschreibung auf der Webseite des Museum Tinguely, Basel (in English language): http://www.tinguely.ch/en/museum_sammlung/sammlung.1954-1959_0.pdf

(13) Ein von Manon-Liu Winter komponiertes und auf dem „Piano Intégral“ von Nam June Paik gespieltes Stück ist im Internet zu finden: http://www.youtube.com/watch?v=8XcoJEBXm90

(14) Konzept und Beschreibung der Arbeit „Drive In Music“ (1967) von Max Neuhaus im Internet:
http://www.max-neuhaus.info/soundworks/vectors/passage/

(15) Axel Feuß: Von Multimedia zur Klanginstallation, in: Ausstellungs-Katalog Edmund Kieselbach, „Horchen“, Klanginstallation, Museum Ostdeusche Galerie, Regensburg 2000, S. 12-16. – Dieter Schoenbach ist im Internet mit einer eigenen Webseite vertreten, auf der auch seine Multimedia-Projekte beschrieben werden (nur in deutscher Sprache): http://www.dieter-schoenbach.de/

Ausstellung

SEBASTIAN HEINER


Vita
1964 Born in Berlin. 1984-91 Study at the Berlin University of the Arts, Berlin. 1986 Summer academy in the class of Wolf Vostell, Malpartida de Caceres, Spain. 1991 Master Student at the Berlin University of the Arts in the class of Klaus Fußmann. 2004-08 Lives and works in Berlin and Beijing. 2009 Fellow at the Künstlerhaus Schloß Wiepersdorf, Brandenburg. 2010 Lives and works in Shanghai, Studio at North Bund Art Zone. 2011 Lives and works in Berlin. 2012-13 Lives and works in Bangkok, V64 Art Studio and Berlin.
www.sebastianheiner.de



Katalog / Catalogue:
Sebastian Heiner Bangkok 2013, V64 Art Studio, Bangkok 2013


Axel Feuß:
MEGACITY ACTION PAINTING

(for English please scroll down) 

Zum wiederholten Mal reiste Sebastian Heiner nach Fernost um dort zu malen. Von 2004 bis 2008 unterhielt er neben seinem Atelier in Berlin auch eines in Beijing. Bald wurden in der chinesischen Hauptstadt Künstler, Kuratoren und Galeristen auf ihn aufmerksam. Am Ende standen viel beachtete Einzelausstellungen in Beijing und Deutschland seiner in China entstandenen Werke. 2010/11 arbeitete er in Shanghai, wo er sich in der North Bund Art Zone ein Atelier mit dem Maler Liu Gang teilte. Jetzt, im Dezember 2012, verwirklichte er den schon länger gehegten Plan, während eines mehrmonatigen Aufenthalts in der thailändischen Hauptstadt Bangkok zu malen. Sicher verbindet ihn seit seinem ersten Aufenthalt in China eine besondere Faszination mit Ostasien und vor allem mit den menschlichen Erfahrungen, die er in der Zusammenarbeit mit den dortigen Malerkollegen machte. Aber kann man in den Werken eines abstrakt arbeitenden Künstlers wirklich eine Brücke zwischen Europa und dem Osten oder gar ein daoistisches Prinzip erkennen, wie es chinesische und deutsche Autoren der vorangegangenen Kataloge ausgemacht haben wollen? Würde man in den in Thailand entstandenen Werken Einflüsse der lokalen Kultur entdecken können?

BÉLA FARAGÓ


Axel Feuß:
AUSSTELLUNGS-ERÖFFNUNG
"BÉLA FARAGÓ - WILLKOMMEN IM PARADIES"
Kirche Maria Magdalena, Buchschwabach, 3.11.2013, 10 Uhr 30 

BÉLA FARAGÓ

Ausstellung
BÉLA FARAGÓ - WILLKOMMEN IM PARADIES
Maria-Magdalena-Kirche, Buchschwabach,
3.11.2013 - 1.12.2013
in Zusammenarbeit mit der
Galerie Destillarta
Katalog

Axel Feuß:
ZEICHNUNGEN ZU VOLKSFRÖMMIGKEIT, GLAUBENSWAHRHEIT

Die niederländische Entsprechung zu den "Norddeutschen Realisten" ist die Gruppe "Het Noordelijk Realisme". Sie entstand Anfang der Achtzigerjahre aus einer "Gruppe Figurative Abstraktion"an der Staatlichen Akademie in Amsterdam und wurde dann im Nordosten der Niederlande, in Groningen, Friesland und Drenthe, aktiv. Seitdem entstand unter dem Einfluss der Kunstakademie Minerva in Groningen, an der Margreet Boonstra von 1989 bis 1994 freie Malerei studierte, der "Realismus des Nordens". Eine niederländische Webseite verzeichnet für die Gruppe "Het Noordelijk Realisme" neben Boonstra, die der Gruppe seit 1997 angehört, weitere 65 Künstlerinnen und Künstler. Das sind ungefähr dreimal soviel Mitglieder als zum festen Bestand der "Norddeutschen Realisten" gehören. Auch in den Niederlanden gibt es Freilichtsymposien.In Katwijk nehmen seit 2008 in jedem Jahr während des Sommers sowohl lokale als auch auswärtige Künstlerinnen und Künstler an dem Malfestival unter freiem Himmel teil. Dieses Festival mit dem Titel "Katwijk en plein-air - Malerei am Meer" wird von einer lokalen Künstlervereinigung organisiert, die damit eine über einhundertjährige Tradition wiederbelebt hat. Eine Woche lang malen die Künstlerinnen und Künstler am Strand sowie in den Orten Katwijk, Reijnsburg und Valkenburg. Anschließend findet in Katwijk aan Zee die Ausstellung der entstandenen Werke statt. 2008 und 2012 nahm André Krigar am Malfestival in Katwijk teil, bei dem er niederländische Freilichtmaler kennen lernte und in dessen Folge die Idee für die heute gezeigte gemeinsame Ausstellung mit Margreet Boonstra entstand.


In dem Ort Katwijk, den Boonstra und Krigar uns neben vielem Anderen in dieser Ausstellung mit Landschaften, Seestücken und Porträts nahebringen, entstand nach Barbizon in der Mitte des 19. Jahrhunderts eine weitere große Tradition der europäischen Freilichtmalerei. Niederländische Künstler zogen in kleine Dörfer an der Küste oder auf dem Land. Auslöser dafür war vor allem der Einfluss der französischen Malerei, aber auch ein wachsendes Interesse an der niederländischen Malerei des 17. Jahrhunderts. Inspirierend waren die Landschaften von Jacob van Ruisdael und die Interieurmalerei von Johannes Vermeer und Pieter de Hoogh. Die zeitgenössische Interpretation dieser Themen suchte man dann außerhalb der Städte an Orten, in denen sich der ursprüngliche Charakter der Landschaft und des einfachen Volkslebens noch erhalten hatte. Aber nicht nur niederländische Maler, sondern auch Künstler aus anderen Ländern suchten hier das einfache Landleben. Es kamen Amerikaner, Deutsche, Engländer und Belgier, um die niederländische Kunst des 17. Jahrhunderts in den Museen zu studieren und um in den Künstlerdörfern zu arbeiten.

Krigar brilliert, wie nicht anders zu erwarten, mit seinen Städtebildern aus Berlin und Hamburg. Er stammt aus Berlin und ist Sohn des Filmregisseurs und Dokumentarfilmers Kurt Krigar. Er studierte dort 1972-79 an der Hochschule für bildende Künste.Seit dem Fall der Berliner Mauer war er mit Staffelei und Malkasten in den ehemaligen Ost- und Westteilen der Stadt unterwegs, um diese vor dem geistigen Auge und im Bild wieder zum einem Ganzen zusammenzufügen. Nach den Symposien der "Norddeutschen Realisten" in Hamburg begann er ab 2008, die Hansestadt auf Tagesfahrten von Berlin aus malerisch zu erkunden. Seitdem hat er in zahlreichen Ausstellungen der langen Tradition der Hamburger Freilichtmalerei neue Blicke auf bislang wenig beachtete Gegenden hinzugefügt. Andere Stationen seiner Malerei waren neben Rom, Florenz, Helsinki, Paris und Amsterdam Städte und kleinere Orte, in denen er von Galerien zum Malen eingeladen war, wie Mainz, Speyer, Klaukkala, Modica, Varese und Salerno. 2008 wurde ihm in Noordwijk der Rembrandt Painting Award verliehen, für den Margreet Boonstra 2011 nominiert war.


In seinen Landschaften ebenso wie in seinen Stadtbildern interessieren Krigar Licht- und Farbereignisse: schöne Sonnentage mit glitzerndem Wasser, ein bewegtes Schilffeld, Licht, das durch Baumkronen fällt, eine Abendstimmung im Schnee, ein nachts erleuchtetes Konzerthaus ebenso wie regnerisch verhangene Nachmittage im November. Kein Interesse hat er jedoch an Postkartenansichten. In der Stadt malt er vorzugsweise alltägliche Wohn- und Einkaufsstraßen, Blicke durch Bahnunterführungen, eine Litfasssäule im Schnee, Kreuzungen, Straßenecken und sogar Baustellen, deren Stimmungen zur jeweiligen Tages- und Jahreszeit er mit kurzen prägnanten Pinselstrichen aus Licht- und Farbereignissen charakterisiert. Durch schnell gesetzte Abstufungen in den Lokalfarben, pastose Pinselstrukturen und eine summarische Andeutung der Details entsteht eine bewegte Bildoberfläche, die zugleich Ausdruck der ständigen Veränderungen des Lichts und der im Freien überall sichtbaren Bewegungen ist.


Filmisches Sehen ist bei ihm nicht nur durch den Einfluss des Vaters, sondern auch durch die zahlreichen Reisen und das Malen in der Großstadt ausgeprägt. Wetter, Licht, vorüberziehende Wolken und die Oberflächen von Gewässern verändern sich während des Malvorgangs ständig. Menschen gehen vorüber. Der Maler speichert die flüchtigen Bilder aus dem vorüberziehenden Film in seinem Unterbewusstsein und aktiviert sie beim Übertragen ins Ölbild. Niemals jedoch verwendet er Fotografien, immer ist sein Auge direkt vor der Natur. Häufig wird der Betrachter auf seinen Gemälden wie auf einer Kamerafahrt durch den Bildraum geführt. Schauen Sie auf das aufregende Bild "Zurück zum Mark in Lamu". Das Auge des Betrachters beginnt unterhalb der Bildmitte auf einem kleinen unbedeutenden Lichtpunkt auf dem Boden, wandert nach rechts zu den Verkaufsständen, dann in einem Bogen zur Mitte zurück, zu der vorüber gehenden Gestalt und konzentriert sich dann auf die schillernden Licht- und Farbereignisse am oberen Bildrand. Spannender kann man eine Bildgeschichte kaum gestalten.

 

DIETER GLASMACHER - HOLE IN ONE

Axel Feuß:
AUSSTELLUNGS-ERÖFFNUNG
"BÉLA FARAGÓ - WILLKOMMEN IM PARADIES"
Kirche Maria Magdalena, Buchschwabach, 3.11.2013, 10 Uhr 30 

Ausstellung
BÉLA FARAGÓ - WILLKOMMEN IM PARADIES
Maria-Magdalena-Kirche, Buchschwabach,
3.11.2013 - 1.12.2013
in Zusammenarbeit mit der
Galerie Destillarta
Katalog

Axel Feuß:
ZEICHNUNGEN ZU VOLKSFRÖMMIGKEIT, GLAUBENSWAHRHEIT

Ausstellung

Axel Feuß:
DANUTA KARSTEN - "IN MEINEN ARBEITEN WIRD DER RAUM MATERIALISIERT"

Danuta Karsten, geb. Chroboczek, wird 1963 in dem Dorf Mała Słońca, vierzig Kilometer südlich von Danzig/Gdańsk geboren. Sie besucht von 1978 bis 1983 das künstlerische Lyzeum in Gdynia. Anschließend studiert sie von 1983 bis 1985 Bildhauerei an der Staatlichen Hochschule der Bildenden Künste in Danzig bei Stanisław Radwański. 1986 wechselt sie an die Kunstakademie in Düsseldorf, wo sie Bildhauerei bei Günther Uecker und Klaus Rinke studiert. 1993 beendet sie ihr Studium bei Klaus Rinke als Meisterschülerin. Sie lebt und arbeitet in Recklinghausen und Herne.Obwohl die Mehrzahl der Professoren an der Düsseldorfer Akademie während der Studienzeit von Danuta Karsten den Fokus auf die Konzeptkunst legt, konzentriert sie sich auf die Ausdruckskraft des Materials. Studien ...  weiter http://www.porta-polonica.de/de/node/209

DANUTA KARSTEN - "IN MY WORK SPACE IS MATERIALISED"

Danuta Karsten, maiden name Chroboczek, was born in 1963 in the village of Mała Słońca, forty kilometres south of Danzig/Gdańsk. From 1978 to 1983 she attended the Artistic Lyceum in Gdynia. She subsequently studied sculpture from 1983 to 1985 at the State College of Visual Arts in Danzig under the guidance of Stanisław Radwański. In 1986 she moved to the Art Academy in Düsseldorf to pursue her studies in sculpture under Günther Uecker and Klaus Rinke. In 1993 she completed her studies as a master student under Klaus Rinke. She now lives and works in Recklinghausen and Herne. Although the majority of professors at the Düsseldorf Academy focused on concept art during the time when Danuta Karsten was a student there, she preferred to concentrate on the expressive power inherent in material. Her studies ... further reading http://www.porta-polonica.de/en/Atlas-of-remembrance-places/danuta-karsten-my-work-space-materialised

Roland Schefferski wird 1956 in Kattowitz/Katowice geboren. Von 1971 bis 1976 besucht er das künstlerische Gymnasium in Breslau/Wrocław. Anschließend studiert er dort von 1976 bis 1981 freie Kunst an der Staatlichen Hochschule für Bildende Künste. 1984 siedelt er nach Berlin über, wo er seitdem lebt und arbeitet. Anfang der 1980er-Jahre wendet sich Schefferski der Objekt- und Installationskunst zu und arbeitet seit dieser Zeit in Werkzyklen. Er interessiert sich für Spurensicherung und prozesshafte Vorgänge im öffentlichen Raum. Künstlerisch ... weiterhttp://www.porta-polonica.de/de/Atlas-der-Erinnerungsorte/roland-schefferski-kuenstlerische-strategien-zum-kulturellen-gedaechtnis

ROLAND SCHEFFERSKI - ARTISTIC STRATEGIES FOR CULTURAL MEMORY

Axel Feuß: 
KATARZYNA MYĆKA 

Vom 17. bis 26. Juli 2015 leitete die weltweit gefeierte Marimba-Solistin bereits die 7.Internationale Katarzyna Myćka Marimba Akademie, diesmal an der Hochschule für Musik, Theater und Medien in Hannover. Im Mai dieses Jahres konzertierte sie mit dem Nationalen Sinfonieorchester von Kolumbien in Bogota. Weitere Konzerttermine führen sie 2015 unter anderem nach Stuttgart in die Liederhalle und in das Neue Schloss, nach Oppeln/Opole in die Filharmonia Opolska, 2016 nach Malaga, anschließend in die Dresdner Frauenkirche, nach Wiesbaden und Donaueschingen, 2017 ins dänische Aarhus. Katarzyna Myćka, 1999 von der Polish Percussive Arts Society als „Botschafterin der Polnischen Schlagzeugkunst“ ausgezeichnet, lebt in Stuttgart.
weiter:  http://www.porta-polonica.de/de/node/222

Katarzyna Myćka’s solo performances on the marimba have been celebrated all around the world. Between the 17th and 26th July 2015 she led the 7th International Katarzyna Myćka Marimba Academy, this time at the College of Music, Theatre and Media in Hanover. In May this year she gave a recital with the National Symphony Orchestra of Columbia in Bogotá. Other concerts in 2015 include appearances in the Liederhalle and the New Palace in Stuttgart, and in the Filharmonia Opolska in Oppeln/Opole. In 2016 she will be playing in Malaga, before moving on to make appearances in the Dresden Frauenkirche, Wiesbaden and Donaueschingen. In 2017 she is already booked to perform in Aarhus, Denmark. In 1999 Katarzyna Myćka was honoured with the award of the Polish Percussive Arts Society as “ambassadress of Polish percussion art”. She lives in Stuttgart. 
further reading:  http://www.porta-polonica.de/en/node/222

Axel Feuß: 
DEUTSCH-POLNISCHE CANALETTO-AUSSTELLUNG IN DRESDEN, WARSCHAU UND ESSEN 1963-1966

Zwischen der DDR und der Volksrepublik Polen herrschte in den Jahrzehnten nach dem Ende des Zweiten Weltkriegs nicht mehr als eine „Zwangsfreundschaft“. Tief verwurzelt waren die historischen Ressentiments. Unüberwindbar schienen die geopolitischen, ideologischen und kulturpolitischen Divergenzen zwischen den beiden „sozialistischen Bruderländern“. Als Museumswissenschaftler aus Dresden und Warschau eine gemeinsame Ausstellung der Gemälde des Barockmalers Bernardo Bellotto, genannt Canaletto (1722-1780) planten, wurde die von 1963 bis 1965 in Dresden, Warschau, Krakau und Wien gezeigte Schau zum ersten gemeinsam durchgeführten kulturellen Ereignis. Vor der Eröffnung der Ausstellung 1966 in der Villa Hügel in Essen kam es zu schweren Belastungen zwischen der DDR und der BRD. 
weiter  http://porta-polonica.de/de/node/223

THE GERMAN-POLISH CANALETTO EXHIBITION IN DRESDEN, WARSAW AND ESSEN 1963-1966

In the decades following the end of the Second World War the relations between the GDR and the People’s Republic of Poland were no more than a “forced friendship”. Historic resentments were deeply rooted. The geopolitical, ideological and cultural-political divergences between the two “socialist brother countries” seemed insurmountable. When museum workers from Dresden and Warsaw planned a joint exhibition of paintings by the baroque painter Bernardo Bellotto, better known as Canaletto (1722-1780), the show became the first cultural event to be jointly presented by the two countries. It was shown between 1963 and 1965 in Dresden, Warsaw, Kraków and Vienna. The opening of the exhibition in the Villa Hügel in Essen in 1966 put considerable strain on relations between the GDR and the BRD.
further readinghttp://porta-polonica.de/en/Atlas-of-remembrance-places/german-polish-canaletto-exhibition-dresden-warsaw-and-essen-1963-1966

Axel Feuß:
WOJCIECH KOSSAK: DIE SCHLACHT BEI ZORNDORF (1758), 1899

„Ich muss zu einem Vermögen kommen“, schreibt der Krakauer Maler Wojciech Kossak wenige Monate, nachdem er 1895 in Berlin angekommen ist, an seine Frau. Bereits ein Jahr später gelingt es ihm, den deutschen Kaiser Wilhelm II. für seine Art der Schlachtenmalerei zu begeistern und zu einem der angesehensten Maler am preußischen Hof aufzusteigen. Das Gemälde „Schlacht bei Zorndorf“, 1899 gemalt, trägt wesentlich zu seinem Ruhm bei. In Polen gilt Kossak vielen als Verräter, weil er sich jener Macht angedient hat, die für die Polnischen Teilungen mit verantwortlich ist. Als Wilhelm 1902 der polnischen Nationalbewegung den Kampf ansagt, ist auch für Kossak das Maß voll und er geht nach Krakau zurück.
weiter http://porta-polonica.de/de/node/227

WOJCIECH KOSSAK: THE BATTLE OF ZORNDORF (1758), 1899

A few months after the Kraków painter Wojciech Kossak arrived in Berlin in 1895 he wrote to his wife: “I have to make a fortune“. Within a year he managed to find a patron in the form of the German Kaiser Wilhelm II who was enthusiastic about his way of painting battles. And very soon he rose to become one of the most admired painters at the Prussian court. His painting “The Battle of Zorndorf” (1899), contributed significantly to his fame. Kossak was regarded as a traitor by many people in Poland because he served the power that was responsible for dividing Poland. But when, in 1902, Wilhelm declared war on the Polish national movement this was also too much for Kossak and he returned to Kraków.  
further readinghttp://porta-polonica.de/en/Atlas-of-remembrance-places/wojciech-kossak-battle-zorndorf-1758-1899